‘Joseph Beuys, nog steeds relevant voor een nieuwe generatie’

De wereldberoemde Duitse kunstenaar Joseph Beuys bleef in zijn tijd vaak onbegrepen. Maar zijn werk is actueler dan ooit, schrijft Ludo Bekkers.

Zevenduizend eiken planten, zich laten opsluiten in een kooi met prairiewolven, een machine ontwerpen die een zaal met honing bespuit, een concertvleugelpiano met grijs vilt bekleden met een rood kruis erop, het zijn allemaal voorbeelden van projecten die de nu wereldberoemde Duitse kunstenaar Joseph Beuys (Krefeld, 1921 – Düsseldorf, 1980) bedacht en al dan niet uitvoerde. Ondertussen behoort hij tot diegenen die de artistieke geschiedenis van de late twintigste eeuw mee bepaalde.

Joseph Beuys’ ouders verhuisden kort na zijn geboorte naar Kleef, een stad niet ver van de Nederlandse grens met een dialect dat verwant was met het Nederlands. Het zou hem later van pas komen bij zijn menigvuldige verblijven in België en voornamelijk in Antwerpen waar de gekende galerie Wide White Space van Anny De Decker en haar echtgenoot Bernd Lohaus, die nog bij Beuys studeerde, hem in België introduceerden.

Al van in het begin toonde hij veel belangstelling voor tekenen maar hij leerde ook piano en cello spelen. Na zijn schooltijd ging hij de kant van de beeldende kunst op en studeerde hij bij Wilhelm Lehmbruck, toen een toonaangevende beeldhouwer.

Maar toen kwam de oorlog en Beuys werd ingelijfd bij de Luftwaffe waar hij mede de moordende STUKA’s bemande en trouwens werd neergeschoten boven de Karpaten. Hij overleefde, weliswaar zwaar gekwetst, dankzij de goede zorgen van plaatselijke boeren. Over die gebeurtenis heeft hij later gefabuleerd dat zijn redders hem insmeerden met dierlijk vet en vilten lappen. Een fabel die we later in zijn oeuvre vaak zullen terugvinden.

Na de oorlog ging hij verder studeren aan de Academie in Düsseldorf, ditmaal onder de leiding van Ewald Mataré, net zoals Lehmbruck een beduidende figuur in het naoorlogse Duitse kunstlandschap. Die studies hebben hem weliswaar het vak geleerd maar hij hield er vooral de leer van de verhoudingen met de ruimte aan over.

Ondertussen was hij in de ban geraakt van de antroposofie, de leer van de Zwitserse filosoof en pedagoog Rudolf Steiner (vooral bekend van de Steinerscholen, ook in België verspreid). Bovendien was hij al langere tijd geïnteresseerd in de natuurwetenschap en assisteerde bij het maken van natuurdocumentaires. Ondertussen maakte hij talloze tekeningen, aquarellen en ander grafisch werk tot in zijn laatste levensjaren.

Ook de politiek werd zijn domein, omwille van zijn maatschappelijk engagement bij de Duitse groene partij, Die Grünen. Al die elementen samen genomen vormen de basis van zijn oeuvre. Dat is gegroeid uit acties (Aktionen), performances, discussies en ingrepen.

Aziatische spiritualiteit verbinden met Europees rationaliteit

Joseph Beuys zette zich in zijn kunstwerken af tegen de logica en de hegemonie van het modernisme. Dat werd gekenmerkt door het verschuiven naar individualisme, rationalisatie, en het vervangen van religie door kapitalisme als dominant geloof. Alhoewel het modernisme de universaliteit claimde kan het niet anders gezien worden als een uiting van eurocentrisme. Beuys, en daarin wordt hij meteen uiterst actueel, wilde een tegengewicht bieden aan deze ideologie door de nadruk te verleggen van materialisme naar menselijke creativiteit, directe actie, natuur en mysticisme. Zijn idee om een Eurazië te creëren dat hij in zijn werk propageerde moet gezien worden als alternatief voor wat het Westen voorstaat. Hij schiep in zijn verbeelding een continent dat buiten het zelfbeeld van het Westen zou vallen. Hij wilde het verdeelde Europa verenigen en tegelijk de naar zijn aanvoelen Aziatische intuïtie en spiritualiteit verbinden met Europees realisme en rationaliteit.

Het oeuvre van Beuys is complex en niet te vatten zonder kennis te hebben van zijn motieven om in performances, Aktionen, lezingen, discussies zijn filosofische en vooral maatschappelijke ideeën te kennen en er zich bij aan te sluiten of ze te betwisten. Daar dienden ook zijn talrijke publieke discussies voor die fundamenteel deel uitmaakten van zijn werk. Niet zovelen begrepen hem op het moment dat hij zich manifesteerde maar met de jaren, en zeker vandaag, nu e wereld een ander facet van het maatschappelijk patroon te zien geeft, wordt alles wat hij deed duidelijker. En dan blijkt dat hij ook een profeet was die volledig past in de huidige tijdsgeest.