Vallen of fixeren? Bewegingsbeperking van oudere is delicate oefening

Welke impact heeft het fixeren van een oudere op zijn dagelijkse leven en op zijn omgeving? En weegt dat gevoel van veiligheid op tegen de nadelen ervan?

Steeds meer ouderen willen graag zo lang mogelijk thuis blijven. Maatregelen als fixatie duiken daardoor steeds vaker ook thuis op. In Vlaamse woonzorgcentra treft het bijna 1 op de 2 ouderen, in de thuiszorg voorlopig 1 op de 4. In Vlaanderen heeft een nieuwe praktijkrichtlijn aandacht voor de impact van fixatie op patiënt én omgeving. Hij pleit voor een focus op welbevinden in plaats van alleen op veiligheid.

Van de vele vrijheidsbeperkende maatregelen is fysieke fixatie de bekendste. “Mensen denken dan nogal snel aan de Zweedse gordel, maar die omvat minder dan 3 procent van de gevallen”, zegt Kristien Scheepmans, verpleegkundig stafmedewerker bij Wit-Gele Kruis van Vlaanderen. “Het bed tegen de muur plaatsen, de kamerdeur op slot doen, de stoel helemaal tegen de tafel plaatsen, enzovoort zijn evengoed vormen van vrijheidsbeperking, maar familieleden of zorgverleners geven zich daar vaak geen rekenschap van.”

Delicate oefening

In de thuiszorg heeft de familie veel meer invloed dan in ziekenhuizen en woonzorgcentra, licht Bernadette Dierckx de Casterlé, hoogleraar verpleegkundige ethiek bij de KU Leuven, toe. “Je rol als thuiszorgverlener is er minder duidelijk. Je komt alleen en slechts kort in de persoonlijke sfeer van de patiënt, op zijn terrein. Soms in situaties die al scheefgegroeid zijn door misverstanden of een dominant familielid. In vergelijking met ziekenhuizen en woonzorgcentra is er een minder duidelijke structuur van het team van collega’s. Dat kan het moeilijk maken als jij een ander beeld hebt dan de familie van wat de beste zorg voor de patiënt is. Zelfredzaamheid en waardigheid willen weleens botsen met veiligheid, financiële motieven en het ontlasten van de mantelzorger. Het is een delicate oefening, want je wilt de patiënt niet kwijtspelen.”

Als voor fixatie gekozen wordt, is het belangrijk dat die goed wordt opgevolgd. In de thuiszorg is het niet zo vanzelfsprekend om 24 uur per dag zorg te garanderen. Belangrijk is ook dat er professionele middelen worden gebruikt en dat door iemand met verstand van zake. Thuis gaat men weleens, bijvoorbeeld uit financiële overwegingen, creatief aan de slag.

Vicieuze cirkel

De voornaamste redenen voor fixatie zijn valpreventie en het inperken van onrustig en delirant gedrag en ronddwalen. Dat kan bijvoorbeeld met een voorzettafel of een fixatievestje. Maar als je iemand te lang fixeert en dus het bewegen onmogelijk maakt, gaan de spieren en het evenwichtsgevoel verslappen. Het risico op vallen neemt daardoor dus net toe. Daarnaast veroorzaakt langdurig fixeren problemen als doorligwonden, uitdroging en incontinentie. Het maakt mensen angstig, depressief en vaak nog meer agressief dan voorheen. Niet zelden raken ze ook sociaal geïsoleerd. “Dit is een heel kwetsbare groep van mensen die al erg geschonden zijn”, vertelt Scheepmans. “Ze verliezen veel, worden fysiek afhankelijk, zijn steeds minder mobiel en autonoom. De impact van fixatie is door hun kwetsbaarheid nog eens veel groter dan bij een gezonde persoon. Daardoor ontstaat er een vicieuze cirkel.” “Onder goede zorg verstaan veel mensen veilige zorg”, stelt professor ouderenzorg Koen Milisen van de KU Leuven. “Maar wat is de kwaliteit van leven van iemand die in zijn stoel vastgebonden zit en depressief wordt, vergeleken met iemand die vrij kan rondlopen en misschien valt? We nemen elke dag risico’s voor ons welbevinden.”

Fixatie heeft een sterke impact op alledaagse dingen. Denk aan iemand die niet meer door het raam kan kijken wanneer de kinderen na de school voorbijkomen. Net die kleine pleziertjes en routines maken voor deze mensen vaak het verschil. Hun symptomen en problemen zullen niet meer verdwijnen en dat verplicht ons om ons des te meer te richten op hun levenskwaliteit. “Er is een mentaliteitswijziging nodig”, beklemtoont Dierckx de Casterlé. “Sommige woonzorgcentra passen geen fixatie meer toe bij dementerenden bij wie ze dat vroeger wel deden. Ze gebruiken nu lage bedden en valmatten en zoeken andere middelen om de bewoners rustiger te maken. Dat mensen in een woonzorgcentrum uit hun bed kunnen vallen, is iets wat we moeilijk aanvaarden, maar we mogen ons niet verstoppen achter een vals gevoel van veiligheid. Ook fixatie kan vallen nooit 100 % voorkomen.”

Berusting

Soms is fixatie ongetwijfeld nodig. Wie na een heupoperatie meteen wil rondlopen, moet gefixeerd worden. Dat geldt ook voor dwalers die totaal in de war een gevaar vormen voor andere mensen. Maar het moet gebeuren met de juiste deskundigheid, de juiste middelen en zo kort als mogelijk. Milisen: “In de helft van de gevallen wordt fixatie nooit meer ter discussie gesteld. Men neemt ook gewoonten over. Wordt er in het ziekenhuis gefixeerd, bijvoorbeeld omdat een patiënt zijn infuuslijnen steeds weer lostrekt, dan doet men thuis zonder veel nadenken net hetzelfde. We zijn al even weinig kritisch voor de duur van de fixatie en dat maakt zelfs minder invasieve vormen ervan toch zorgwekkend.”

85 procent van de gefixeerde thuiszorgpatiënten wordt dagelijks vastgezet, meer dan de helft daarvan de klok rond. Als je dat te lang aanhoudt, kan het op een gegeven moment ook niet meer zonder. Je krijgt mensen die niet meer bewegen, geen evenwicht meer hebben en sterk verslapte spieren. Wanneer de patiënt zich eveneens neerlegt bij de situatie, blijft er uiteindelijk weinig impuls meer over om terug te keren naar de mobiliteit van vroeger.

Ethische beslissing

“Fixatie heeft een grote emotionele impact op de persoon én zijn omgeving. Iemand beroven van zijn vrijheid is niet niks”, benadrukt Dierckx de Casterlé. “Het zet fundamentele waarden zoals autonomie en waardigheid onder druk.” Belangrijk is dat alle zorgverleners, patiënt, familie, enzovoort samen rond de tafel zitten en nagaan wat er mogelijk is. Is er extra hulp om de mantelzorger te ontlasten? Kunnen aangepast schoeisel, betere verlichting, antislipmatten of een babyfoon helpen? Kan een duidelijker dagstructuur het dwalen beperken, kunnen opvallende foto’s en posters de aandacht richten? De persoon zelf heeft ook zijn zeg. Hij mag fixatie altijd weigeren en kan dat ook laten opnemen in zijn wilsbeschikking. Dierckx de Casterlé: “Kiezen voor fixatie is altijd een ethische beslissing. Het gaat om vragen die je niet altijd kunt oplossen, je kunt er alleen mee omgaan. Het draait om een zorgvuldig afwegen van de nadelen tegenover de ernst van de toestand en het verwachte voordeel. We vertrekken van de perspectieven van alle betrokkenen, maar het doel is een oplossing die goed is voor deze specifieke patiënt.”

(Tine Bergen)