‘Het beste dat Centraal-Amerika kan overkomen is dat Trump ons vergeet’

De Centraal-Amerikaanse misdaadbende Mara Salvatrucha (MS-13) is afgelopen week door de regering-Trump afgeschilderd als een machtig transnationaal misdaadsyndicaat. De Salvadoraanse journalist en auteur Óscar Martínez kent hen eerder als een ‘mafia van arme straatjochies.’ Bovendien draagt de VS een historische verantwoordelijkheid in het ontstaan ervan, aldus Martínez in een gesprek met Knack.be.

In het voorwoord van zijn meest recente boek, ‘A History of Violence: Living and Dying in Central America‘ (2016) richt Óscar Martínez (34), een gerespecteerde Salvadoraanse onderzoeksjournalist en oprichter van de eerste journalistieke website in Latijns-Amerika, zich expliciet tot Amerikaanse lezers.

‘In El Salvador wonen 6,5 miljoen Salvadoranen, in de Verenigde Staten 2,8 miljoen’, zegt Martínez in een recent gesprek met Knack.be. ‘Een derde van mijn landgenoten woont in de VS, idem voor Guatemala en Honduras, maar veel Amerikanen kunnen ons zelfs niet op de kaart aanduiden. Ik vind het essentieel om aan het Amerikaans publiek uit te leggen waar zoveel van hun landgenoten vandaan komen, waarom ze migreren, en wat ze hebben meegemaakt: uit deze horror komt de vrouw die je koffie inschenkt of de man die je gras maait.’

Martínez is misschien wel het best geïnformeerd over migratie in Centraal-Amerika. Voor zijn eerste boek, ‘The Beast’ (2013), reisde hij acht keer mee met ‘la bestia’, de beruchte vrachttrein waaraan migranten zich in Mexico vastklampen onderweg naar de VS.

In het vervolg ontleedt Martínez de oorzaken van de Centraal-Amerikaanse migratie. De horror waarnaar hij verwijst is hoofdzakelijk het werk van de Mara Salvatrucha (MS-13) en Barrio 18, twee wijdverspreide misdaadbendes die een schrikbewind voeren over grote delen van El Salvador, Guatemala en Honduras – de zogenaamde Noordelijke Driehoek van Centraal-Amerika. De hoofdactiviteit van beide bendes is afpersing: in El Salvador moet naar schatting 70 procent van de handelszaken, van kleine marktkramers en buschauffeurs tot zelfs machtige multinationals zoals Coca-Cola, een maandelijks cuota van enkele duizenden dollars ophoesten.

Het moordcijfer in de Noordelijke Driehoek is het hoogste ter wereld. Het jaar 2015 was voor El Salvador het meest dodelijke sinds de bloedige burgeroorlog van de jaren ’80 (103 moorden per 100.000 inwoners, in België was dat 1,8). Het geweld in de regio voedt volgens Amnesty International ‘de meest onzichtbare vluchtelingencrisis ter wereld’ en is een belangrijke factor in de Centraal-Amerikaanse migratie naar de VS.

Afgelopen week lanceerde de regering-Trump een (verbaal) offensief tegen MS-13, waarvan leden in het Amerikaanse Long Island recent vier gruwelijke moorden pleegden. In een aantal tweets wees de Amerikaanse president het ‘zwakke’ immigratiebeleid van zijn voorganger Barack Obama aan als oorzaak voor de verspreiding van de bende: sinds een aantal jaren schat de FBI dat de MS-13 zo’n 10.000 actieve leden telt in de VS.

The weak illegal immigration policies of the Obama Admin. allowed bad MS 13 gangs to form in cities across U.S. We are removing them fast!

— Donald J. Trump (@realDonaldTrump) 18 april 2017

Minister van Justitie Jeff Sessions vergeleek de MS-13 op zijn beurt met Colombiaanse drugskartels en de mafia. ‘Transnationale criminele organisaties zoals de MS-13 zijn één van de meest ernstige bedreigingen voor de Amerikaanse veiligheid’, klonk het. Volgens Óscar Martínez slaan ze de bal echter mis op een aantal cruciale punten.

De Amerikaanse regering vergelijkt de Mara Salvatrucha, die het sterkst staat in El Salvador, met machtige internationale misdaadsyndicaten. Is er een verschil tussen de Mara Salvatrucha van Centraal-Amerika en haar afdelingen in de VS?

OSCAR MARTINEZ: Om het fenomeen van de Centraal-Amerikaanse bendes in de VS te begrijpen moet je hun geschiedenis kennen. De allereerste clicas (lokale afdelingen, klieken, nvdr.) van de Mara Salvatrucha zijn opgericht in Los Angeles – niet hier – door vluchtelingen van de burgeroorlog in El Salvador van de jaren ’80. Om zich te verdedigen tegen de talrijke Mexicaanse, zwarte en blanke bendes die daar al vele jaren actief waren, richtten ook Salvadoraanse jongeren hun eigen bendes op. Daaruit is de Mara Salvatrucha ontstaan, die uiteindelijk de meest gewelddadige van allemaal zou worden. Nu, eind jaren ’80 en begin jaren ’90 zijn zo’n 4.000 van die bendeleden uitgewezen naar Guatemala, Honduras en El Salvador, landen die op dat moment failed states waren, erg verzwakt door burgeroorlogen en conflicten. Door algemene straffeloosheid in de regio zijn die 4.000 uiteindelijk kunnen uitgroeien tot de 60.000 van vandaag, enkel in El Salvador.

De clicas van de Mara Salvatrucha in het Zuid-Californië van vandaag zijn geëvolueerd naar het Amerikaanse model en hebben nog maar weinig te maken met Centraal-Amerika. Ze doen onder meer aan drugstrafiek en prostitutie, en zijn minder principieel en territoriaal dan de Centraal-Amerikaanse bendes omdat er in L.A. nu eenmaal veel andere spelers zijn en er vaak een pax mafiosa heerst.

De afdelingen aan de oostkust, in onder meer New York, Boston en Washington, zijn een heel ander verhaal: die clicas zijn meer recent opgericht door bendeleden uit El Salvador die veel moorddadiger zijn. De recente gruwelijke moorden in Brentwood (Long Island, niet ver van New York City, nvdr.) werden gepleegd door de zogenaamde ‘Sailors Loco Salvatrucha’, een clica uit El Salvador. Het gaat hen om territorium claimen en verdedigen, zonder nadenken. Ze zijn ook minder geïnteresseerd in geld, het is hen meer om identiteit en toebehoren te doen.

Dat hebben de Amerikaanse autoriteiten nooit begrepen: dat migratie een cirkel is. Door het uitwijzen van bendeleden uit Californië hebben de bendes in Centraal-Amerika wortel kunnen schieten, uitbreiden en consolideren: dat hadden ze geleerd in L.A., het Mekka der bendes. Geboetseerd door een wetteloze samenleving in Centraal-Amerika, zijn ze veel gewelddadiger teruggekeerd naar de VS, en zijn ze ook uitgeweken naar andere regio’s. Dus de VS, met de logica van een primaat die migratie niet begreep, dacht dat het met die deportaties zou gaan als met een steen weggooien. Ze beseften echter niet dat ze die steen eigenlijk omhoog gooiden, en dat ze die vroeg of laat terug op het hoofd zouden krijgen.

Wat met het verwijt van Trump dat het aan de lakse immigratiepolitiek van Obama ligt dat de Mara Salvatrucha vandaag zo talrijk aanwezig is in de VS?

MARTINEZ: Dat is onjuist. Hij verwijst daarmee allicht naar 2014, toen in een plotse piek 60 à 70.000 Centraal-Amerikaanse onbegeleide minderjarigen opdaagden aan de zuidgrens van de VS, een vluchtelingencrisis. Zaten daar bendeleden tussen? Ongetwijfeld. Heel weinig, maar er zaten zeker bendeleden tussen. Het was echter niet het beleid van Obama om die jongeren binnen te halen, maar de wet: minderjarigen mag je niet zomaar meteen uitwijzen. Obama heeft overigens een recordaantal migranten zonder papieren uitgewezen. Volgens mij grijpt Trump de Mara Salvatrucha aan als een excuus om meer Centraal-Amerikanen te kunnen uitwijzen.

Het uitwijzen van gewelddadige Centraal-Amerikaanse bendeleden uit de VS is geen oplossing voor het probleem, zeg je. Wat dan wel?

MARTINEZ: Ze gaan daarmee enkel een vicieuze cirkel herhalen: door meer gewelddadige bendeleden uit te wijzen gaan meer Centraal-Amerikanen op de vlucht slaan, naar de VS. Bovendien zitten we hier al tot onze neus in de moeilijkheden. Die strategie heeft gefaald in het verleden, en zal opnieuw niets opleveren. De enige begunstigden van die uitwijzingen zijn de bendes zelf geweest, omdat ze er sterker door zijn geworden. Een zinnigere vraag is: waarom vervallen die Centraal-Amerikaanse jongeren steeds in hetzelfde gewelddadige patroon in de VS? Waarom zijn hun wijken zo onveilig? Waarom denken ze geen andere vooruitzichten te hebben? Waarschijnlijk levert zo’n vraagstelling interessantere pistes op.

Uit je eigen onderzoek en ervaring in El Salvador blijkt dat de Centraal-Amerikaanse bendes ‘mafia’s van de armen’ zijn, en dus geen vermogende misdaadorganisaties. Vertel.

MARTINEZ: Er is een belangrijk verschil tussen de Centraal-Amerikaanse bendes – Barrio 18 en de Mara Salvatrucha – en de Mexicaanse kartels. Voor die laatsten is de enige motivatie strikt financieel: winst maximaliseren. In de Centraal-Amerikaanse bendes daarentegen speelt een aanzienlijke factor van identiteit en toebehoren, die niets met geld heeft te maken. De bedragen die bendes in El Salvador verdienen door afpersing zijn niet zo erg groot, zeker niet wanneer de buit verdeeld moet over 60.000 leden. Veel van dat geld gaat naar operationele kosten: advocaten voor bendeleden in de gevangenis, een soort pensioen voor de nabestaanden van vermoorde bendeleden, enzovoorts. Een bendelid dat laag op de ladder staat verdient uiteindelijk minder dan een bouwvakker.

Daarnaast zijn kartels gestructureerde en professionele organisaties met een capo en adjudanten. De Mara Salvatrucha is meer een confederatie van kleinere clicas. Sommige van die klieken bestaan uit 17-jarigen met slechts twee pistolen en enkele machetes voor de hele bende, anderen uit voormalige strijders uit de burgeroorlog die beter bewapend zijn.

Waarom gaan dan zoveel Salvadoraanse jongeren bij een bende als het hen niet om het geld te doen is?

MARTINEZ: Jongeren gaan bij een bende omdat hun leven vaak miserabel is. Het aanbod van de overheid stelt niets voor: extreme armoede, gezondheidszorg en onderwijs beneden alle pijl. Het leven voor een arme tiener in El Salvador is una mierda. Jongens stellen zich de vraag: word ik een arme kerel in een arme wijk gedomineerd door een bende, of word ik zelf een bendelid? Ik leef nog steeds in dezelfde wijk en ik blijf arm, maar dan geniet ik tenminste respect en kan ik makkelijker meisjes versieren. In die context wordt het catastrofale vooruitzicht van een bende opeens aantrekkelijk en logisch. En jonge gasten kicken ook gewoon op het gevaar en de risico’s.

Uit mediaberichten en verklaringen van politici komt soms een beeld naar voor van de bendes als transnationale misdaadorganisaties die elkaar bevechten om een deel van de internationale cocaïnesmokkel. Wat is daar van aan?

MARTINEZ: Wie dat zegt, liegt. Nu, enkele clicas van de MS-13 in de stad San Pedro Sula in Honduras zijn zich voor hun eigen rekening wel gaan bezighouden met drugstrafiek. Ook in El Salvador verlenen twee clicas wel eens hand-en-spandiensten aan internationale drugstrafikanten. Vele groepjes in de hoofdstad dealen ook, maar dat is kleine verkoop op straathoeken, geen internationale drugstrafiek. De business blijft voor de overgrote meerderheid banale afpersing.

Laat ik een voorbeeld geven. In de gebieden van Guatemala die grenzen aan Mexico ga je geen bendes aantreffen: de oude Guatemalteekse narcofamilies dulden geen onberekenbare en onvolwassen tieners in de buurt omdat ze te veel ongewenste aandacht trekken en je voor de kleinste onbenulligheid afmaken. In de Centraal-Amerikaanse regio’s die gecontroleerd worden door serieuze drugstrafikanten vind je geen bendes.

Veel buitenlandse journalisten doen met de bendes precies hetzelfde als politici: er een karikatuur van maken. Zo’n overdreven sensatie komt Centraal-Amerikaanse politici goed uit: de Mara Salvatrucha verkopen als een veel groter monster is een plausibel excuus voor hun tekortschieten. Nogmaals: de MS-13 bestaat voor de overgrote meerderheid uit arme jochies. Veel clicas hebben amper wapens, laat staan dat ze getraind zijn. Het zijn mafia’s van de armen, die in staat zijn tot ondenkbare wreedheden.

Misdaadbendes zijn er bijna overal ter wereld. Waarom leidt dat net in El Salvador tot het hoogste moordcijfer ter wereld?

MARTINEZ: Straffeloosheid. Slechts één op de tien moorden wordt uiteindelijk berecht. De boodschap die sinds decennia de bevolking bereikt is: hier kan je moorden zonder gevolgen. Zelfs niet de oorlogsmisdaden uit de burgeroorlog zijn vervolgd: mensen die ooit hebben deelgenomen aan massamoorden zijn vandaag nog steeds op vrije voeten en oefenen zelfs openbare ambten uit. Straffeloosheid creëert beetje bij beetje een gewelddadige samenleving, want vroeg of laat ga je begrijpen dat je je eigen boontjes moet doppen. Zo zijn we door de jaren heen een gewelddadig volk geworden. De bendes zijn een symptoom van die diepere malaise. Bovendien heerst in El Salvador een enorme ongelijkheid. Een miniscule elite vliegt tijdens het weekend met privéjets naar Miami, terwijl zestig procent van de bevolking op of onder de armoedegrens leeft.

Sinds 2003 probeert El Salvador het bendegeweld aan te pakken. En toch blijft de Mara Salvatrucha alleen maar groeien en is ook het moordcijfer blijven stijgen. Waarom lijkt de overheid zo machteloos?

MARTINEZ: De strategie is van in het begin onverbiddelijke repressie geweest, met onder meer tal van buitengerechtelijke executies, die ik zelf aan het licht heb gebracht. Opsluiten of afmaken: die strategie van de harde hand heeft het groepsgevoel tegenover een gemeenschappelijke vijand alleen maar aangewakkerd en de bendes bijgevolg doen groeien. Jaar na jaar werd hetzelfde beleid voortgezet, en bleven de bendes groeien en professionaliseren. Tussen 2003 en 2015 is het moordcijfer verdriedubbeld: ze moeten wel iets verkeerd doen, toch? Preventie is ook belangrijk. Jongeren gaan doorgaans bij een bende tussen 9 en 15 jaar. Ga je die jongens op dezelfde manier aanpakken als een 40-jarige bendeleider met 20 moorden op de kerfstok? Nee toch?

Je moet ook weten dat veel van die campagnes louter schijn waren: bendes zijn enkel interessant om electoraal te scoren – angst levert stemmen op. In een gezonde democratie zou je kunnen denken dat beleidsmakers resultaten moeten voorleggen uit vrees om electoraal afgestraft te worden. Niet zo in El Salvador, dat ten gevolge van de burgeroorlog uiterst gepolariseerd is. Sinds jaar en dag maken twee partijen de dienst uit: Arena, de rechtse partij, opgericht door Roberto d’Abuisson, aanvoerder van doodseskaders tijdens de oorlog. En anderzijds heb je de voormalige guerilla, de FMLN. Veel mensen zullen onveranderd voor hun kamp blijven stemmen, wat er ook gebeurt: ze houden aan die oorlogsmentaliteit. Het stemmenaantal van die twee partijen heeft sinds de oorlog weinig geschommeld.

De VS heeft tijdens de Koude Oorlog een aantal rechtse regimes gesteund in de regio in hun strijd tegen linkse guerilla’s en politieke bewegingen, met alle gevolgen van dien. Acht je de VS verantwoordelijk voor de staat van El Salvador vandaag?

MARTINEZ: Ik word wel eens een pamflettair discours verweten wanneer ik op de verantwoordelijkheid van de VS wijs. Dat verwijt komt neer op geschiedvervalsing. De inmenging van de VS is een rode draad doorheen de recente geschiedenis van Centraal-Amerika. Tijdens de Salvadoraanse burgeroorlog werd het leger grotendeels gefinancierd door de VS. Dat leger beging talrijke mensenrechtenschendingen: massamoorden zoals in El Mozote (op 11 december 1981 vermoordde het Salvadoraanse leger bijna 1.000 burgers in en rond het dorp El Mozote, nvdr.), de moord op aartsbisschop Romero (één van de scherpste critici van de doodseskaders van het Salvadoraanse leger, werd op 24 maart 1980 doodgeschoten terwijl hij de mis opdroeg, nvdr.), enzovoorts. Desondanks bleef de VS een razende hond steunen, waardoor het conflict werd uitgerekt en ontelbaar veel mensen op de vlucht sloegen. En zo is natuurlijk het bendefenomeen ontstaan, en de rest is geschiedenis. Voor mij draagt de VS een directe verantwoordelijkheid voor de staat van El Salvador vandaag.

Je bracht recent een aantal weken door op de migratieroute in Mexico. Wat is je opgevallen?

MARTINEZ: Steeds meer Centraal-Amerikaanse migranten beginnen zich te identificeren als vluchteling. Sinds 2015 is het aantal asielaanvragen in onder andere Mexico, Costa Rica of Belize drastisch toegenomen. De eerste tien jaar van de jaren 2000 behandelde Mexico slechts 600 asielaanvragen. De vijf jaar daarna waren het telkens 3.000 en in 2016 vroegen 8.000 Centraal-Amerikanen asiel aan. Men verwacht dit jaar 20.000 asielaanvragen in Mexico.

Vluchtelingen laten zich het etiket van migrant opplakken, omdat ze niet beter weten. Veel migranten hebben er nog steeds moeite mee om zich voor te stellen dat ze eigenlijk vluchten, en niet migreren: precies omdat Centraal-Amerika altijd al veel geweld heeft gekend, is het voor veel mensen maar normaal om zich te verplaatsen om redenen die met geweld te maken hebben. Dat maakt deel uit van het leven.

Zijn migranten zich bewust van het verstrengde immigratiebeleid in de VS? Spreken ze over de muur?

MARTINEZ: Mensen weten dat er iets aan de hand is in el norteen dat er een blonde meneer is aangekomen die klaarblijkelijk slecht is. Veel verder gaat de kennis over de politieke situatie in de VS niet. Wél heeft men een algemeen idee dat de zaken er niet goed voor staan. Het merendeel van de Mexicaanse en Centraal-Amerikaanse migratie wordt betaald door familieleden die al in de VS verblijven: zij betalen de coyote (mensensmokkelaar, nvdr.). Veel van die familieleden hebben opgemerkt dat de migratieraids in de VS opnieuw toenemen. Bovendien worden ze dagelijks gebombardeerd met de anti-immigratieretoriek van Donald Trump. Latinogemeenschappen in de VS zijn aan het panikeren. De boodschap die families naar migranten in Centraal-Amerika sturen luidt: wacht. Het is onzinnig geld te verspillen aan een coyote om een week later opgepakt en uitgewezen te worden. Laten we even afwachten hoe de zaken gaan uitdraaien met Trump, zeggen ze.

Een Salvadoraanse coyote wist me ook te vertellen dat ze profiteren van de schrik voor Trump om de prijs omhoog te trekken, en dan vooral de coyotes in het noorden, aan de grens. Waar de coyotes van de noordgrens vroeger 3.000 dollar vroegen om je naar Houston te brengen, dan is het vandaag 5.000. Hun argument luidt: de VS is gevaarlijker door Trump. Coca-Cola gaat zijn prijs ook verhogen wanneer de benzineprijs omhoog gaat en vervoer duurder wordt.