Hoe Marine Le Pen het helemaal verknoeide

Ze had de wind in de zeilen. Nadat ze de eerste ronde van de Franse presidentsverkiezingen had overleefd, wilde ze Emmanuel Macron het vuur aan de schenen leggen. Maar op woensdag 3 mei, tijdens het finale televisiedebat, ging Marine Le Pen ten onder. En 16 miljoen kijkers zagen het gebeuren. Een reconstructie.

10.00 uur

Het is woensdag 3 mei 2017. Nog tien uur voor de grote test: Marine Le Pens laatste televisiedebat met Emmanuel Macron voor de beslissende stemronde van de Franse presidentsverkiezingen. Maar niemand of niets is klaar. De radicaalrechtse kandidate niet, haar raadgevers niet, haar debatfiches niet.

Het campagneteam heeft een lastminutevergadering belegd, thuis bij de voorzitster van het Front National (FN) in La Celle-Saint-Cloud. Als raadgever Bruno Bilde die ochtend rond halfelf arriveert, is ze in paniek. ‘Bruno! Ik zie niets meer uit mijn linkeroog!’ Vlak voor haar ligt de telefoon op speaker. Aan de andere kant van de lijn registreert een oogarts haar symptomen. Flitsen doorklieven haar gezichtsveld, ze ziet troebel, heeft heftige hoofdpijn: het blijkt een oogmigraine. Pijnlijk, maar niet ernstig.

Is het de angst om zich te meten met haar jonge tegenstander van de nieuwe centristische beweging En Marche!, die al van bij de eerste ronde een voorsprong heeft en het volgende zondag waarschijnlijk zal halen?

Of is het de vermoeidheid die al weken aan haar vreet? ‘Ik heb maar drie kwartier geslapen’, zegt ze met een zucht nadat ze heeft ingehaakt. Bruno Bilde staat perplex. Tijdens hun meer dan vijftien jaar lange samenwerking is ze de opeenvolgende nederlagen altijd weer te boven gekomen. Met haar zware stem en haar onverschrokken houding wist ze zelfs de grootste ontreddering altijd weer te maskeren. Maar nu? Geconfronteerd met haar van pijn vertrokken gezicht weet Bilde zich geen houding te geven.

‘Kunnen we het debat nog annuleren?’, vraagt hij. ‘Of een dag uitstellen?’ De kandidate veegt die voorstellen van tafel. ‘Zielig terugkrabbelen!’, dat wierp haar vader Jean-Marie, oprichter van het FN, zijn opponent Jacques Chirac in 2002 voor de voeten, nadat die een rechtstreeks duel tussen de twee stemrondes van de presidentsverkiezingen had geweigerd. Bij de gedachte dat zij op haar beurt verstek zou laten gaan, hoort ze hem al tekeergaan.

Haar zus Marie-Caroline, die er bij de minste averij wordt bijgehaald, begrijpt het meteen: migraine is niets vergeleken met de dreigende schaduw die hun vader op hen werpt. De FN-voorzitster hakt de knoop door: ‘We houden ons aan onze plannen.’ Voor de camera’s is zij tenslotte de vrouw die haar oppositie keer op keer angst inboezemt. Ze zal het wel uitzingen.

Maanden na die meidag staat de naaste medewerkers van Marine Le Pen nog amper iets bij van de werkvergaderingen die aan het televisiedebat voorafgingen. Of ze doen alsof, om het gewicht van de mislukking niet te voelen. Ja, ze herinneren zich nog dat tijdens de laatste campagnedagen, terwijl hun kandidate dubbele shifts draaide, Emmanuel Macron net gas terugnam. Hij verplaatste zich maar enkele keren, telkens op minder dan een uur van Parijs. Hij spaarde zichzelf, bereidde zich voor – en niemand bij het FN leek het door te hebben.

12.00 uur

Marine Le Pen is doodop. Al sinds januari is ze voor dag en dauw uit de veren. Het Europarlementslid is later dan haar concurrentie in de race gestapt; ze heeft er één lange sprint op zitten, zonder ooit langer dan een dag op adem te komen. Via televisieprogramma’s snelde ze van meetings naar afspraken. De ene dag werd ze in Moskou geridderd door president Vladimir Poetin. De volgende poseerde ze in Grau-du-Roi op een boot van doradevissers. Ze zeggen het niet met zoveel woorden, maar Le Pens raadgevers hebben zich laten inspireren door de manier waarop Nicolas Sarkozy in 2007 hún kiezers wist op te slokken. De aankondiging dat ze zich tijdelijk terugtrok als FN-voorzitster; de videoboodschap waarmee ze de kiezers van Jean-Luc Mélenchon, de kandidaat van La France insoumise die uitviel in de eerste ronde, waarschuwde voor ‘Macron de bankier’; haar blitzbezoek op de parking van Whirlpool in Amiens, waar ze selfies nam met de arbeiders van de met delokalisatie bedreigde fabriek: bijna deed ze vergeten dat ze in de eerste ronde maar 21 procent van de stemmen had behaald. Ze hoopte daar in de tweede ronde minstens 40 procent van te maken.

Maar de kansen waren gekeerd. Drie dagen voor de migraine haar zou verplichten om languit te rusten in het donker, stond Marine Le Pen op om 5 uur ’s ochtends voor een verrassingsbezoek aan de Alteo-fabriek in Gardanne, in Bouches-du-Rhône. Ze zou er helaas voor gesloten deuren staan. ‘Rotbeelden voor de prijs van een retourvlucht’, sakkerde een campagneleider. ‘We hebben te veel afspraken en verplaatsingen aanvaard’, erkent campagnedirecteur David Rachline vandaag. Aan de vooravond van het laatste debat zou Le Pen nog naar de kelderverdieping van het Holiday Inn gaan, vlak bij het station van Montparnasse in Parijs. Ze ontmoette er een obscuur ‘collectief van Afrikanen’, om de beschuldigingen van racisme af te schudden die nog altijd aan het FN kleven.

En nu, uren voor het finale debat, is de presidentskandidate even loom als Jazz, Kerillo, Gavroche, Jusan en Miniminette, haar vijf katten.

Rond het middaguur komen de broers Florian en Damien Philippot, leden van haar team, eindelijk aan in La Celle-Saint-Cloud, terwijl Bruno Bilde vertrekt – Marine Le Pen ontvangt haar vertrouwelingen liever apart dan allemaal aan één tafel. Florian Philippot is de man van de televisiestudio’s, Damien die van de coulissen: hij heeft IFOP, een van de grote Franse peilingsinstituten, verlaten om zijn knowhow ten dienste van het FN te stellen.

De Philippots zijn ervan overtuigd dat ze een meerderheid van de Fransen tegen Europa kunnen verenigen, zoals bij het referendum over de Europese Grondwet van 2005. Als hun kampioene lijkt te wankelen over de economie, is er altijd een broer om haar te pushen om niets te lossen over de uittreding uit de euro, de eenheidsmunt die ze zo verafschuwen. De waarheid is: aan het exposé van Le Pen over dat thema zitten veel haken en ogen. Om haar kiezers, die liever in de muntunie blijven, niet af te schrikken houdt ze het in haar campagne op ‘monetaire soevereiniteit’. Ze herhaalt ook dat ze een referendum wil over een terugkeer naar een ‘gemeenschappelijke Europese munt’, zoals die bestond voor de euro.

Haar verbond met Nicolas Dupont-Aignan van Debout la République, op 28 april in minder dan twee uur beklonken, heeft de boodschap nog vertroebeld. ‘Als ik de verkiezingen win’, kondigde Marine Le Pen aan, ‘wordt hij mijn premier.’ Ze was zo blij voor het eerst een politieke bondgenoot te hebben gevonden, dat ze al zijn eisen slikte. Gratis scholing voor geïmmigreerde kinderen, ook als ze clandestien in Frankrijk zijn geraakt? Akkoord. Zelfs over de euro aanvaardde Le Pen de nieuwe formulering van Dupont-Aignan: ‘De overgang van de eenheidsmunt, de euro dus, naar een gemeenschappelijke Europese munt is geen voorwaarde voor elk economisch beleid.’

Maar daarmee zijn de technische kwesties nog niet geregeld. En is er nog geen duidelijkheid over de concepten waarmee de kandidate de campagne lang heeft gejongleerd (ECU, monetaire slang, muntkorf enzovoort) zonder ooit de indruk te geven het onderwerp te beheersen. Wat wil ze nu echt: de muntunie verlaten of niet? Terugkeren naar de Franse frank of niet? Zullen er twee munten zijn? En in welke munt zal de Franse overheid haar schuld terugbetalen? Heeft ze zichzelf die vragen wel gesteld voor Emmanuel Macron ze haar tijdens het debat voor de voeten zou werpen, voor de ogen van 16 miljoen kijkers?

15.00 uur

Emmanuel Macron heeft, op zijn beurt, de tegenstander zorgvuldig geobserveerd. De oud-minister van Economie is getroffen door Marine Le Pens ’technische lichtzinnigheid over de munt’. Tijdens de voorbije televisiedebatten heeft hij kunnen vaststellen dat ze haar gebreken compenseert met ‘doelgerichte retoriek’. Zodra ze de aanval heeft ingezet, is ‘Madame Le Pen’, zoals hij haar consequent blijft aanspreken, een actrice die gevat kan antwoorden. Maar omgekeerd, denkt Macron, ‘heeft ze niet de benen om gezwind aanvallen te ontwijken’.

De klok tikt. De economen van Marine Le Pen, Jean-Richard Sulzer en Philippe Murer, hebben hun diensten aangeboden, maar Florian en Damien Philippot beseffen dat het te laat is om het onderwerp nu nog van a tot z opnieuw te bekijken. In de blauwe, roze en groene mapjes waarmee de broers komen aanzetten, staan notities over defensie, economie, immigratie. De kabinetschef van Nicolas Dupont-Aignan heeft nog bij het Amerikaanse conglomeraat General Electric gewerkt, voordat het in 2014 de energietak van tgv-producent Alstom opkocht. Hij heeft over die controversiële zaak een uitvoerige fiche opgesteld. Heeft de verkoop, toen Emmanuel Macron minister van Economie was, niet tot het verlies van 6500 banen in Europa geleid, terwijl de leiding van Alstom 30 miljoen euro aan bonussen opstreek? In de confrontatie met Macron zal Le Pen die fiche vanavond opdiepen en de verkoop van Alstom in één adem noemen met die van telecom- en kabelspeler SFR.

Verder gunt Marine Le Pen de stapels dossiers nauwelijks een blik. De avond voor het debat heeft de FN-voorzitster een korte werkvergadering gevolgd in L’Escale (‘de tussenhaven’), zoals de beloftevolle naam luidt van het hoofdkwartier van haar campagne, op een steenworp van het Elysée. Ze ontmoette er een half dozijn leden van Les Horaces, een collectief van topambtenaren, advocaten en ondernemers – een technocratisch kantje moet de opgang van het FN extra geloofwaardigheid geven. Een uur lang gingen ze dieper in op het arbeidsrecht, Europa, de pensioenhervorming. ‘We moeten blijven herhalen dat Macron de kandidaat van de banken is’, kreeg Le Pen ingefluisterd, als een leidmotief. De vergadering met Les Horaces zou haar enige echte voorbereiding op het debat blijven.

Terug naar 3 mei. Het is intussen 15 uur en in La Celle-Saint-Cloud lost Philippe Olivier de broers Philippot af. Met zijn klare kijk en scherpe ideeën neemt de man van Marie-Caroline Le Pen, de oudste zus van Marine, een speciale plek in onder haar raadgevers. Zijn schoonzus is zo moe dat hij het dringender acht haar te laten slapen dan zich uit te putten in goede raad. Hij blijft maar vijf minuutjes, niet lang genoeg om zijn gal te spuwen over haar verwoede versierpogingen bij de kiezers van Jean-Luc Mélenchon – Olivier gelooft, in tegenstelling tot Mélenchon, wél in een bundeling van krachten aan de rechterzijde. En evenmin lang genoeg om zijn kandidate te doen afwijken van haar grenzeloze bitsigheid jegens Emmanuel Macron.

Aan die laatste strategie is ook weinig overleg voorafgegaan. ‘We moeten Macron ontmaskeren, hem confronteren met zijn vaagheden’: die raad heeft Le Pen gekregen. Maar tegen welke prijs?

In vergelijking met de onervaren, 39-jarige kandidaat van En Marche! is Marine Le Pen stukken bedrevener in de kunst van het debat. De 48-jarige advocate houdt ervan om keet te schoppen op televisie, terwijl de alumnus van de Ecole Nationale d’Administration, het opleidingsinstituut voor de Franse bestuurlijke elite, een gekunstelde taal bezigt en uitblinkt in ‘enerzijds-anderzijds’-redeneringen. ‘We hadden Macron zich zien opwinden op het einde van meetings en in televisiestudio’s, en we dachten: “Hém kunnen we wel in de verdediging dringen!”‘, zou een FN-topper achteraf verklaren. Maar niet zonder te bekennen: ‘Ik heb nog altijd niet kunnen achterhalen wie Marine heeft geadviseerd om zó agressief voor de dag te komen.’

Onrechtstreeks heeft Emmanuel Macron zelf de FN-voorzitster daartoe gebracht. Op de ochtend van 2 mei, daags voor het debat, was de kandidaat van En Marche! te gast op BFM-TV, het televisiekanaal waarop de campagne seconde per seconde werd becommentarieerd. Achteraf, bij een kop koffie, zei hij on the record tegen de stomverbaasde journalisten: ‘Als het debat morgen uit de hand dreigt te lopen, zal ik de studio verlaten.’

Die middag nog haalde zijn uitspraak het nieuws. Ook de Twitter-account van BFM-TV, met 2 miljoen volgers, nam de informatie over: ‘Macron dreigt: als hij als boksbal dient voor Marine Le Pen, stapt hij na een halfuur uit de televisiestudio.’ Een uur later reageerde Marine Le Pen, zelf verslingerd aan de sociale media, op Twitter: ‘Als meneer Macron zich niet op zijn gemak voelt, kan hij altijd vragen aan president François Hollande om zijn handje vast te houden, ik zal me er niet tegen verzetten.’

Ze zou met open ogen in de val lopen.

19.00 uur

Als ze de avond van 3 mei tegen 19 uur als eerste aankomt in de studio’s van La Plaine-Saint-Denis en de erehaag ziet die haar opwacht, glimlacht Marine Le Pen. Onder anderen de voorzitters van TF1 en France Télévisions, Gilles Pélission en Delphine Ernotte, en de nieuwsdirecteurs staan klaar om de kandidaten welkom te heten. Ze lust ze allemaal rauw, en zeker Ernotte – ‘Die linkse bazin!’

Florian Philippot en David Rachline bedingen nu al een week de modaliteiten van het debat met Sylvain Fort, de raadgever van Emmanuel Macron. Enkele uren voor de uitzending waren ze het nog altijd niet eens geraakt over de mogelijkheid om de reacties van de kandidaten in beeld te brengen terwijl hun tegenstander aan het woord is. Waarop Sylvain Fort de knoop doorhakte: ‘Wij gaan akkoord voor Emmanuel Macron, jullie niet voor Marine Le Pen.’ Florian Philippot kon eigenlijk alleen nog maar instemmen. Vanuit de regiekamer zouden Jérôme Ledoux, de regisseur van Macrons meetings, en FN-raadgever Sébastien Chenu erop toezien dat het opnamecharter gerespecteerd werd. In dat charter, dat beide partijen ondertekenden, staat dat er mondjesmaat ‘luisterbeelden’ gemaakt mogen worden.

In haar loge heeft Marine Le Pen haar stapel blauwe, roze en groene mapjes neergelegd. ‘Goed, waarmee beginnen we?’, werpt ze op, alsof er nog tijd is om de mapjes te sorteren. Met haar bril op, waarin op de neus haar voornaam is gegraveerd, schrijft ze haar openingswoorden. Het lot heeft bepaald dat zij als eerste aan de beurt komt en de vijandelijkheden moet openen. ‘Ik drijf op instinct, ik voel de dingen aan of niet’, heeft ze altijd gezegd. Zoals haar vader altijd heeft voorgehouden dat instinct het handelsmerk is van de Le Pens, die ‘van een goed ras’ zijn – alsof het om een ras van truffelhonden ging.

21.00 uur

Is het dat instinct waardoor Marine Le Pen zich vanaf de eerste minuten in haar tegenstander vastbijt? Zoals een bokser die vanaf de eerste ronde het gevecht wil beslechten met een knock-out, valt ze meteen aan. ‘Wilde mondialisering’, ‘verarming’, ‘onzekerheid’, ‘oorlog van allen tegen allen’, ‘communitarisme’: de oud-minister van Economie wordt verweten dat hij de tien plagen van Egypte over Frankrijk wil uitroepen.

Als Emmanuel Macron haar in het nauw drijft over de euro, lijkt Le Pen zich op te winden: ‘Speel geen spelletjes van leerling versus leerkracht met me, dat is echt niet mijn ding.’ Leerling en leerkracht, niet echt haar ding? De toespeling is nauwelijks omfloerst. Enkele dagen eerder hadden haar sympathisanten een vreemde video verspreid van een Italiaanse psychiater, Adriano Segatori. Die schetste een onrustwekkend psychologisch profiel van Macron. Hij trok het beeld op van een ‘psychopaat’ die op zijn zestiende ‘een ernstige seksuele aanranding’ zou hebben ondergaan van zijn leerkracht Frans, Brigitte Trogneux, die intussen zijn vrouw is. De ochtend van 3 mei had Frédéric Chatillon, een van de beste vrienden en trouwste medewerkers van Marine Le Pen, op Facebook geschreven: ‘Voor wie er nog aan twijfelde: volgens een beroemde Italiaanse psychiater is Emmanuel Macron een psychopaat. Bekijk deze video aandachtig en deel hem zo veel mogelijk!’

In de regiekamer is de sfeer niet minder gespannen. Sébastien Chenu rapporteert het kleinste gebaar van informatiedirecteur Michel Field van France 2, die naast hem zit, aan Florian Philippot, die in de loge is gebleven. Waarna hij tweet: ‘@MichelField grinnikt in de regiekamer als hij @MLP_officiel De Gaulle hoort citeren… Partijdige publieke dienstverlening.’ Bij elk shot van Marine Le Pen die in haar dossiers zoekt, grijpt de FN-raadgever in. Field protesteert woedend. Hij staat recht en legt zijn hand op de schouder van Chenu: ‘Emmanuel Macron loopt achter op zijn spreektijd. Gaat u dat ook tweeten?’ Waarop Chenu dreigt: ‘Leg nog één keer uw hand op mij en u zult zien waar de mijne zich zal planten!’

In de studio loopt het debat uit de hand. Emmanuel Macron verdedigt zich tegen de stelling dat hij de militanten van het FN zou diaboliseren. ‘Ik spel niemand de les. Maar ook ik ken die militanten. Ze zitten in mijn stad, in mijn streek.’ Marine Le Pen onderbreekt hem, spreidt de armen en schudt met haar lichaam als een tovenares die een bezwering uitspreekt: ‘Kijk, daar zijn ze, op het platteland, in de stad, op de sociale media…’ De kandidate proest het uit, tevreden met haar parodie van de reeks The Invaders. Tijdens meetings geeft ze vaak zulke cabareteske imitaties ten beste. Haar publiek smult ervan. Maar dit keer kijken niet alleen FN-getrouwen toe. Algauw doet een GIF-bestand van de scène de ronde op de sociale media, met verwoestende gevolgen. In de coulissen wisselen haar teamleden druk onthutste tekstberichten uit. ‘Maar wat richt ze toch uit?’

Ze gaat ten onder. De raadgevers die haar punch in het begin nog toejuichten, maken zich nu zorgen over hoe ze ontspoort. In de loge is Louis Aliot, de levensgezel van de kandidate, somber. In de regiekamer is Sébastien Chenu het huilen nabij.

23.30 uur

Als Marine Le Pen terugkeert naar de coulissen, na een scheldpartij van twee uur en twintig minuten, nooit eerder vertoond in een debat tussen de twee stemrondes, krijgt ze applaus van haar vrienden, kameraden door dik en dun. Maar de gezichten zijn bedrukt en de glimlachen gewrongen. ‘Het wordt moeilijk om te winnen’: Le Pen zelf houdt het bij die blazend uitgesproken woorden.

In L’Escale durft alleen de secretaresse van Marine Le Pen te zeggen wat iedereen denkt: ‘Het zal alvast niet vanavond zijn dat we stemmen gesprokkeld hebben.’ Ook Marine Le Pen merkt dat ze niet, zoals gewoonlijk, berichtjes met gelukwensen ontvangt. Haar raadgevers hebben Louis Aliot gevraagd om haar voor te bereiden op de kritieken, die niet zullen uitblijven.

***

De dag erna toont een snelle blik op de sociale media Marine Le Pen de omvang van de ramp. Als haar wordt voorgesteld om vrijdag 5 mei een laatste verschijning te doen met Nicolas Dupont-Aignan, knarsetandt ze: ‘Heeft die nog zin om iets met mij te doen?’ Op haar laatste meeting, in de Somme, zegt ze, terwijl militanten zich rond haar verdringen: ‘Wel, komen jullie nog eens kijken naar de vrouw die alles verknald heeft?’ De score van de tweede ronde, nog eens twee dagen later, zal overduidelijk zijn: Le Pen zal niet 40 maar 33,9 procent van de stemmen behalen.

Als we haar vandaag vragen naar het waarom, geef Marine Le Pen toe: ‘Ik heb de prijs betaald voor een gebrek aan voorbereiding en tijd. We hadden drie dagen moeten uittrekken voor het laatste debat, geen halve dag.’

Maar de FN-voorzitster blijft ervan overtuigd dat de geschiedenis haar gelijk zal geven. ‘Zij die me nu begraven, zouden voorzichtiger moeten zijn’, zegt ze. ‘De verwijten die ik Emmanuel Macron heb gemaakt, zullen als lieve woordjes klinken in vergelijking met wat hij nog te slikken zal krijgen.’

Overweegt ze om af te zien van haar plan om in 2022 voor de derde keer presidentskandidaat te zijn, na de vijf pogingen van haar vader? In geen geval, klinkt het. ‘De politiek is geen foto maar een film. Na zijn tweede nederlaag bij de presidentsverkiezingen, in 1988, geloofde niemand nog in Jacques Chirac. Iedereen binnen de republikeinse partij wilde zijn kop. En na 2007 durfde niemand nog een stuiver in te zetten op François Hollande.’ Telkens zou de toekomst de twijfelaars ongelijk geven.

Wat geeft het dat de nederlaag binnen het FN tot de vereffening van oude rekeningen zal leiden? Zolang Marine Le Pen het maar overleeft. Als een woedende kiezer haar herinnert aan het mislukte debat, met een wreed ‘Hoeveel stemmen hebben we daardoor niet verloren!’, draait ze zich om. ‘Wel, zoek dan een andere kandidate!’, stoot ze gelaten uit, terwijl ze de man een schouderklopje geeft. Daarna licht ze haar hielen, met in haar spoor haar bescheiden gevolg.

© M Le magazine du Monde