Hoe Michel de macht kwijtspeelde

Charles Michel heeft dan toch het ontslag van zijn regering aangeboden. Wat begon bij een meningsverschil over een internationaal pact bleek al vlug een crisis voor binnenlands gebruik.

Nog nooit in de Belgische geschiedenis hebben de kiezers tussen twee zomervakanties in moeten stemmen voor én gemeente- (en provincie-)raadsverkiezingen, én federale verkiezingen, én regionale verkiezingen, én Europese verkiezingen. Van districtsraden tot het Europees parlement, van schepencolleges tot Europese Commissie: tussen 14 oktober 2018 en 26 mei 2019 wordt letterlijk elk niveau van de wetgevende en de uitvoerende macht gewikt en gewogen. In dit uitzonderlijke kanteljaar 2018-2019 wordt voor de volgende vijf jaar bepaald waar het in de politiek ultiem om draait: om macht.

Het is geen toeval dat de partijen die het duidelijkst de hakken in het zand hebben gezet tijdens de voorbije Marrakesh-crisis, de winnaars waren van de gemeenteraadsverkiezingen

Alles wat er de voorbije weken gebeurde in de schoot van de regering-Michel, kan maar begrepen worden vanuit de ervaring van de voorbije verkiezingen van oktober én het vooruitzicht naar de komende verkiezingen van mei. Het is geen toeval dat de partijen die het duidelijkst de hakken in het zand hebben gezet tijdens de voorbije Marrakesh-crisis, de winnaars waren van de gemeenteraadsverkiezingen – Open VLD en Groen. En ook N-VA, al claimde die laatste partij meer een overwinning dan dat ze op 14 oktober ook de echte winnaar was.

Integendeel zelfs. De N-VA heeft uit de gemeenteraadsverkiezingen vooral geleerd dat winnen niet langer ‘for granted’ is. Behalve in Antwerpen en haar ‘gouden rand’ (dixit Bart De Wever) en successen in specifieke steden en gemeenten – Theo Francken in Lubbeek, Zuhal Demir in Genk, Steven Vandeput in Hasselt, Lorin Parys in Leuven – was er vooral veel achteruitgang. Vaak verloor de N-VA meer dan vijf procent, soms ook meer dan tien. Oók in gemeenten waar N-VA de burgemeester mocht leveren. Een merkwaardig voorbeeld is het Zuid-Limburgse Bilzen waar Frieda Brepoels, N-VA’ster van het eerste uur, burgemeester was. Toch totterde de N-VA er totaal onverwacht van 28,1 procent naar 18,1 procent.

Dat fenomeen heeft zich her en der in Vlaanderen voorgedaan. Besluit: voor een partij als de N-VA volstaat ‘goed bestuur’ niet. Een slogan als ‘voor een veilig en welvarend Vlaanderen’ is blijkbaar te halfzacht om kiezers aan zich te binden, zeker in een context waarin ook N-VA-bestuurders nog op hun best waren wanneer ze nog eens tégen konden zijn. In het vertolken van de Vlaamse weerstand tegen wat dit land extern zou bedreigen, zijn Theo Francken en ook Bart De Wever het meest bedreven.

Blijkbaar is dat na de gemeenteraadsverkiezingen de les voor de hele partij: fuck het prille staatsmanschap. Minstens tot de volgende verkiezingen is de N-VA weer de partij die de beuk erin zet. Er was geen maand na de gemeenteraadsverkiezingen verlopen of de N-VA greep ‘Marrakesh’ aan om de forcing te voeren binnen de regering-Michel, en als het moest om het kabinet te kunnen verlaten.

‘Marrakesh’ is een interessante case study. Dat Theo Francken in de lange aanloop naar dat pact er geen stampei over maakte (wat de publieke opinie en ook zijn coalitiepartners hem aanwrijven, en niet onterecht) heeft twee redenen.

Eén: omdat alle West-Europese landen in de schoot van de Verenigde Naties mee aan het onderhandelen waren over dat pact, heeft ook geen enkele regeringspartij die onderhandelingen toen opgeblazen. Check België, maar check ook Oostenrijk, Duitsland, Denemarken of Nederland.

Daarbij kwam, zo is intussen genoegzaam bekend, dat het kabinet van Theo Francken een bijzonder actieve rol heeft gespeeld in de Belgische standpuntbepaling bij die onderhandelingen. Zo zouden Belgische interventies er mee voor gezorgd hebben dat in de uiteindelijke tekst van ‘Marrakesh’ het verschil tussen legale en illegale migratie behouden bleef, er geen aparte categorie van klimaatvluchtelingen kwam, een lijst met onvervreemdbare sociale rechten voor migranten geschrapt werd, enzovoort. Dat wijst erop dat een deel van de VN nog veel verder wilde gaan, maar dat de West-Europese lidstaten ook veel hebben afgeblokt. Als dat mee de ‘verdienste’ is van België, dan ook van Francken. Dat maakt de bocht van de N-VA nadien nog scherper, en legt nog beter uit waarom de partners zich achteraf koud gepakt voelden.

Twee: de maand voor de gemeenteraadsverkiezingen 14 oktober was een raspoliticus als Theo Francken steeds meer bezig met… 14 oktober. Een voorbeeld. De ultieme vergadering waarop de Belgische regering het licht op groen zette voor het Marrakesh-pact is de bijeenkomst van de zogenaamde Coormulti (de coördinatievergadering van alle betrokken kabinetten – dus ook die van de N-VA) en overheidsdiensten van 12 september.

Die datum is van belang: het is bijna dag op dag een maand voor de zondag van de gemeenteraadsverkiezingen – dus het moment dat de beslissende fase van de kiescampagne wordt ingezet. Ook in Lubbeek was dat zo. Op diezelfde 12 september maakte een zekere Nick Peeters bekend dat hij dan toch niét op de N-VA-lijst in Lubbeek zou staan wegens de kritiek die was ontstaan op zijn lidmaatschap bij de omstreden extreemrechtse jeugdorganisatie Schild & Vrienden. Dat leidde diezelfde dag nog tot een intens gevoerde Twitter-oorlog tussen Theo Francken, lijsttrekker van Lubbeek en beschermheer van zijn jonge partijgenoot Nick Peeters, en de Leuvense viroloog Marc Van Ranst, die deze Nick Peeters persoonlijk had aangepakt. En sowieso zat de agenda van de staatssecretaris die dag al bomvol.

De media berichtten over de contramine tussen Francken en de advocaten van een Servisch gezin dat onderdook voor haar uitwijzing, over een onderhoud van Francken en Jambon met de Britse minister van Binnenlandse Zaken Sajid Javid over transitmigranten, over de beslissing om transitmigranten in één centrum te hergroeperen en over maatregelen tegen geweld en overlast op snelwegparkings.

Samengevat: de migratieagenda zat sowieso flink gevuld en electorale besognes deden de rest – Francken had wel andere katten te geselen dan zijn communicatie over ‘Marrakesh’. Pas nadat tegen eind oktober overal in Europa radicaal en extreemrechts van het Marrakeshpact een punt hadden gemaakt, greep de N-VA-top deze kwestie aan om duidelijk te maken dat de tijd van compromisbereidheid voorbij was, toch op het zo belangrijke beleidsdomein ‘asiel en migratie’.

Lees verder onder de foto

In de ‘post-14 oktober’-periode, wanneer de N-VA zich rond ‘Marrakesh’ ultraprincipieel begon op te stellen, hadden andere partijen even goede reden om ook haast even beginselvast beginnen doen over datzelfde ‘Marrakesh’. Voor oppositiepartij Groen, die op 14 oktober 2018 de beste gemeenteraadsverkiezingen uit haar bestaan kon vieren, gingen Kristof Calvo en Meyrem Almaci op dat élan door. Zowel bij onderhandelingen achter de schermen over de samenstelling van schepencolleges (Oostende, Vilvoorde, Gent,…) als bij hun politieke optredens op het publieke forum duwden de belangrijkste groenen het gaspedaal helemaal in. ‘Marrakesh’ werd in die kringen een even groot symbool als bij de N-VA, maar dan omgekeerd.

Binnen de regering maakte Open VLD die groene boodschap razendsnel tot de hunne. En dan is er vicepremier Alexander De Croo (Open VLD). Het is niet onopgemerkt voorbijgegaan in de Wetstraat, hoe de minister van Ontwikkelingssamenwerking zeker de laatste maanden is opengebloeid tot een passioneel voorstander van meer samenwerking tussen noord en zuid en het slechten van onnodige grenzen. Nog op 2 december tweette De Croo vanuit Zuid-Afrika, omringd door enthousiaste locals: ‘On a day like this, we are all global citizens’.

https://twitter.com/alexanderdecroo/status/1069304591639093249Alexander De Croohttps://twitter.com/alexanderdecroo

On a day like this, we are all #globalcitizens ⭕️ #globalcitizenfestivalSA pic.twitter.com/JP7PduJCoo

— Alexander De Croo (@alexanderdecroo) December 2, 2018

Dat was dus in volle Marrakesh-crisis, waarin de N-VA de federale coalitiepartners ervan probeerde te overtuigen dat pacten als Marrakesh thuishoorden in een van bovenop opgelegde evolutie naar een ‘a global world‘. Maar zei Open VLD niet dat ze die evolutie eigenlijk wil? Geïnspireerd door het ‘alles kan’-liberalisme van Gwendolyn Rutten is Open VLD de laatste weken naar een oneindig veel ‘opener’ standpunt opgeschoven dan diezelfde Open VLD liet blijken toen Maggie De Block staatssecretaris van Asiel en Migratie was in de regering-Di Rupo – ook zij toonde zich destijds strenger dan de voorbije tien dagen, toen ze zich repte om het beeld van haar opvolger Theo Francken als hardvochtig onmens flink in de verf te zetten.

Niet dat er op de koers van Francken 2.0 – de rabiate anti-‘Marrakesh’-Theo – geen bemerkingen te maken zijn. Op een bijzonder subtiele manier – misschien zelfs zonder het echt bewust te doen – zette De Croo in die dagen Theo Francken te kijk, namelijk door filmpjes rond te sturen waarin VVD’er Klaas Dijkhoff zijn mening geeft over het Marrakeshpact. Zou De Croo weten dat als Theo Francken één Nederlands politicus waardeert en zelfs als een vriend beschouwt, dat nu net Klaas Dijkhoff is? Van 2015 tot 2017 was Dijkhoff als Nederlands staatssecretaris van Veiligheid en Justitie de rechtstreekse collega van Francken. Inmiddels is hij als fractieleider in de Tweede Kamer een toppoliticus binnen de VVD van premier Rutte. Toch was Dijkhoff einde september in persoon aanwezig bij de boekvoorstelling van Continent zonder Grenzen van Francken. Francken was bijzonder fier met de aanwezigheid van zijn Nederlandse vriend en geestesgenoot: ‘Klaas is een topstem in het EU-migratiedebat. Onder Nederlands voorzitterschap werd onder andere de EU-Turkijedeal afgesloten’.

Ook over Marrakesh denkt Dijkhoff nog altijd voor 99 procent hetzelfde als Theo Francken, zo blijkt uit het filmpje dat Alexander De Croo van hem postte. Hij trekt er alleen heel andere conclusies uit. ‘Als je sommige schreeuwers hoort over het pact (van Marrakesh), dan staan er zulke verschrikkelijke teksten in en zijn de gevolgen zó groot, dat half Afrika morgen op de stoep staat als we het tekenen. Dat is onzin’, zegt Dijkhoff. Hij voegt eraan toe: ‘Wel is het zo dat in dat pact, dat niet juridisch bindend is, een hele hoop teksten staan waarvan ik ook denk: “Weet je, laat het hangen, waarvoor is het nodig?” Waarom zou je het überhaupt dan tekenen, als het niets toevoegt en niet bindend is? Daar is eigenlijk maar één reden voor. Dat is diplomatie. Soms heb je verklaringen nodig met landen waarmee je straks een deal moet sluiten. Een deal om hun eigen mensen terug te nemen en ook om ervoor te zorgen dat mensen alleen maar naar Europa komen op uitnodiging.’ Enzovoort.

Symbooldossiers zorgen er in geen tijd voor dat ofwel iedereen gezichtsverlies lijdt, ofwel niemand nog voor- of achteruit kan, of wil

Vicepremier Alexander De Croo postte op sociale media dus een filmpje waarin Dijkhoff exact die positie innam die Francken de voorbije maanden óók verwoordde – tot zijn partij besliste om van ‘Marrakesh’ net zo’n principieel breukpunt te maken als van Brussel-Halle-Vilvoorde in het voorbije decennium. Via de Nederlandse omweg illustreerde De Croo dat de houding van de N-VA helemaal niet de enige mogelijke koers is voor politici die zweren bij het indammen van wilde migratie. Tegen Marrakesh zijn is een vrijwillige opstelling, niet gesteund op de grond van het dossier maar op ‘andere’ overwegingen. En dus zijn het die andere overwegingen die de N-VA hebben doen besluiten om via Marrakesh de regering Michel te doen vallen. Dat is ook de lijn die de hele Open VLD altijd heeft aangehouden in het Marrakesh-debat.

Maar het neemt niet weg dat het de communicatie is van twee regeringspartijen – N-VA tegen en Open VLD voor – samen met die van Groen, die van Marrakesh een symbooldossier heeft gemaakt. En wijlen Jean-Luc Dehaene wist het reeds in zijn tijd: symbooldossiers zijn de pest van de politiek. In geen tijd zorgen ze ervoor dat ofwel iedereen gezichtsverlies lijdt, ofwel niemand nog voor- of achteruit kan, of wil. Dat laatste is wat er in de regering-Michel met Marrakesh is gebeurd. Elk compromis dat door het ene ‘kamp’ werd voorgesteld, werd door het andere verworpen. Een inlegblad (de zogenaamde ‘interpretatieve nota’) waarin België extra voorbehoud zou maken? Volstond niet voor de N-VA. Een onthouding, of een premier die wel aanwezig zou zijn maar zich terughoudend zou opstellen? Kon niet voor de andere partijen.

Lees verder onder de foto

Die interne tweespalt in de regering wordt nog versterkt door constructiefouten die al van in het begin de zwakte van dit kabinet extra in de verf zetten. Dat begint bij het premierschap van Charles Michel. Eigenlijk is het ongezien dat de voorzitter van een kleine coalitiepartner de leiding krijgt van een regering – bij de Kamerverkiezingen haalde N-VA 1.366.397 stemmen, CD&V 787.058, Open VLD 659.571 en dan pas MR, met 650.260 stemmen, of niet eens de helft van die van de N-VA. Door het spel van de communautair gecorrigeerde zetelverdeling springt MR (20 zetels) echter naar de tweede plaats, na N-VA (33 zetels) maar voor CD&V (18 zetels) en Open VLD (14 zetels). Bart De Wever wilde (en kon) als N-VA’er en nemesis van Franstalig België de federale regering niet leiden, al was hij als onbetwiste leider van de sterkste regeringspartij eigenlijk de aangewezen figuur om eerste minister te zijn. In noord en zuid verwachtte men dus dat bij onbeschikbaarheid van De Wever dan maar Kris Peeters premier zou worden – hij zelf trouwens ook – tot CD&V-voorzitter Wouter Beke onverwacht voorrang gaf aan Marianne Thyssen als eurocommissaris. Vandaar dat het premierschap ineens in de richting schoof van de nummer één van de enige Franstalige partij in dit merkwaardige kabinet. Zo ontstond de onuitgegeven regering-Michel.

Van in het begin waren er vragen bij de levensvatbaarheid van dit kabinet, al gaven waarnemers die asymmetrische constructie tegelijk het voordeel van de twijfel. Al snel bleek dat de sceptici gelijk hadden. Doordat Kris Peeters namens de CD&V, en deels tegen zijn eigen Unizo-verleden in, voortdurend sociale correcties opdrong aan de rest van deze centrumrechtse coalitie, irriteerde hij de andere Vlaamse partijen – vandaar de bijnaam ‘het kibbelkabinet’. Eigenlijk hielp Peeters vooral de MR van Charles Michel, doordat hij de koers van de regering nog een béétje aanvaardbaar hield in een Franstalig België dat van de weeromstuit steeds linkser, roder en groener werd. Waardoor Bart De Wever zich voortdurend verplicht zag om vanuit Antwerpen duidelijk te maken dat deze regering réchts moest blijven, en dus met grote regelmaat Charles Michel moest aanmanen om de regeringskoers terug bij te stellen. Daarbij gaf De Wever de indruk dat hij vanaf de eerste maand na de eedaflegging in 2014 al opnieuw in ‘campagnemodus’ was. De N-VA had het aura van dé leidende partij van Vlaanderen, en dat moest en zou elke maand en elke peiling opnieuw bevestigd worden. Intussen kon Charles Michel niet anders dan voortdurend het juk van De Wever te ondergaan: om zijn regering samen te houden, en om zelf eerste minister te blijven.

Ook die tweespalt bleek na de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober te groot. De MR kreeg daarin een pak rammel, de PS was niet stuk gegaan in de federale (en vanaf vorig jaar ook in de Waalse oppositie), maar had integendeel vanuit de steden en de gemeenten zich opnieuw opgewerkt tot de eerste partij van Franstalig België.

Vandaar dat Charles Michel zich verplicht zag om zich te manifesteren als een héros wallon, niet door de taaltrom te roeren, maar door (net als de N-VA, maar dan omgekeerd) zich te positioneren op ethische en internationale thema’s. Naar Marrakech gaan was voor Michel ineens een zaak van zich ‘aan de juiste kant van de geschiedenis’ plaatsen. Die sneer werd zowel door het Franstalige publiek als door de N-VA bijzonder goed begrepen: zonder het woordelijk te zeggen, plaatste hij de N-VA al aan ‘de foute kant’ van de geschiedenis. Tussen de lijnen: eens collabo, voor altijd een zwarte.

Bart De Wever is bijzonder gevoelig voor dit soort signalen. Hij gaf Michel dan ook een cadeautje terug, door in De Afspraak de werkelijke krachtsverhoudingen goed en wel uit te leggen: ‘Michel heeft de steun van de oppositie nodig en de facto ben ik dat. Hij moet het mij nu echt komen vragen in Antwerpen en dan zal ik zeggen duim omhoog of duim omlaag.’ En om het mes helemaal in de wonde te draaien: ‘Michel kreeg jarenlang het verwijt dat ik zijn schaduwpremier was, maar nu is hij in alle openheid de marionet van Bart De Wever.’

Het einde van Michel I was natuurlijk ook de dood van Michel II. Minderheidskabinet, goed en wel, maar een regering die in de Kamer maar over één derde van het aantal zetels beschikt, is een travestie van de parlementaire democratie zelf. Dat bleek al bij de val van de regering-Michel, toen de premier en de partijvoorzitters van de resterende meerderheid onder elkaar bedisseld hadden dat er geen sprake was van een nieuwe regering, en het uitgerekend…. de N-VA was die verwonderd moest vaststellen dat Michel niet naar Laken trok, maar zelf de nieuwe samenstelling ervan aan de pers presenteerde, en pas nadien koning Filip opzocht.

Hij is te ijdel om er zichzelf in te zien, maar Charles Michel was al langer een figuur uit een of andere cartoon dan een ware leider van een echte regering.

De premier zelf negeerde een nochtans duidelijke realiteit zo lang mogelijk, en met opgeheven hoofd deed hij nog een dag of tien alsof de grond nog niet was weggeslagen onder zijn coalitie. Het doet denken aan filmpjes van Coyote & Road Runner: de antiheld is al vijf meter voorbij de afgrond, loopt nog altijd door over de lucht, tot hij ineens naar beneden kijkt, zich verschrikt… en pardoes in de diepte verdwijnt. Hij is te ijdel om er zichzelf in te zien, maar Charles Michel was al langer een figuur uit een of andere cartoon dan een ware leider van een echte regering.

Premier Michel en zijn rompcoalitie probeerden de fictie van ‘Michel II’ te gebruiken om duidelijk te maken dat de N-VA de oorzaak was van deze regeringscrisis, en niét de drie andere partijen. Dat de N-VA eigenlijk niet meer verder wilde met dit kabinet, en dat de ongewoon harde lijn (zie Dijkhoff) van Francken, De Wever en co alleen maar een maskerade was om nu al verkiezingen uit te lokken.

Daar lijkt het ook op. Door de rijkelijke partijdonaties heeft de N-VA veruit de grootste oorlogskas, waarmee het geen probleem heeft met de uitgaven van twéé kostelijke verkiezingscampagnes kort na elkaar. Eerst kan de N-VA in de federale verkiezingen dan kapitaliseren op haar moedige verzet tegen ‘Marrakesh’, alleen tegen alle andere ‘Marrakesh’-partijen in. Vervolgens zal de federale regeringsvorming quasi onmogelijk zijn, ook al omdat men die gesprekken plaatsvinden in de kiesstrijd voor de Vlaamse en Europese verkiezingen van mei. En in die Vlaamse verkiezingen kan de N-VA weer volop de anti-federale, pro-Vlaamse kaart trekken: ‘Zie je dat dit België niet werkt.’ De belangrijkste federale regeringspartij van de voorbije vier jaar zal zo proberen om zich zo hard mogelijk tégen diezelfde federale staat op te stellen. Dat lijkt onlogisch en onmogelijk, maar de N-VA wedt erop dat ze ook met die uitleg wegkomt.

De net iets te doorzichtige electorale strategie van de N-VA neemt niet weg dat de fundamentele politieke analyse van De Wever en co. juist is, en zelfs rechtmatig. Een regering beschikt over de helft plus één van de zetels. Zo niet, houdt zo’n regering op te bestaan. De premier is dood. Leve de premier.

PS: gisteren heeft de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in New York het VN-Migratiepact goedgekeurd. Ook België deed dat. Zij het dat België, net als Denemarken of Nederland, bij die goedkeuring een ‘interpretatieve nota’ voegde. Dus een tekst met eigen Belgische klemtonen en wat voorbehoud bij één en ander. Dat is, amper één dag nadat Charles Michel dan uiteindelijk toch zijn ontslag heeft ingediend bij de koning, haast het materiële bewijs dat tijdens de voorbije crisis dat Marrakesh-pact zelf niet de echte inzet was, bij het ene noch bij het andere kamp. Het is nu wel zonneklaar: in dit land heeft een internationaal pact over migratie en vluchtelingen gediend als alibi voor een interne strijd tussen Belgische partijen, allemaal even gefocust op de volgende verkiezingen.