Hoe racistisch is het Vlaams Belang nog? ‘Het cordon heeft de tegenstanders lui gemaakt’

Het Vlaams Belang is back in business. Op 14 oktober was de partij de verrassende winnaar van de verkiezingen, en voorzitter Tom Van Grieken klaagt politici aan die het VB racistisch noemen. Komt het cordon sanitaire in het gedrang?

First things first: als Tom Van Grieken Groen-voorzitster Meyrem Almaci voor de rechter daagt wegens laster omdat ze het Vlaams Belang in een verkiezingsdebat ‘een racistische partij’ noemde, riskeert Knack dan ook een klacht als het de partij op dezelfde manier omschrijft? ‘Ik ben een politicus, niet iemand die professioneel processen voert’, zegt Van Grieken wanneer we het hem aan de telefoon vragen. ‘Maar als u zo’n beschuldiging gratuit opschrijft in de kop boven een artikel, zonder verder voorbeelden aan te dragen – die u trouwens niet zult vinden -, dan kunt u ook een klacht verwachten.’

Het cordon heeft een ethische en morele laag. Dat maakt het blijkbaar onnodig om goed te argumenteren wat precies de problemen met het VB zijn

Misschien was het de verkiezingsoverwinning van 14 oktober die Van Grieken zegezeker en wat overmoedig maakte, maar hij had aan een uitspraak over Uitgeverij Egmont genoeg om Almaci voor de rechter te dagen. Die uitgeverij, gelieerd aan Vlaams Belang, vecht al jaren aan dat ze van Boek.be geen stand krijgt op de Boekenbeurs. De organisator van de Boekenbeurs en de Groep Algemene Uitgevers weigerden haar de toegang omdat ze de uitgeverij racistisch en discriminerend vonden. Maar in 2017 besliste de rechter in eerste aanleg al in het voordeel van Uitgeverij Egmont, en kreeg de uitgeverij toch een stand. Vorige week werd die uitspraak door het hof van beroep bevestigd. Auteurs van Uitgeverij Egmont zoals Gerolf Annemans en Barbara Pas moeten zelfs een schadevergoeding van 650 euro krijgen. ‘Het is niet bewezen dat de politieke overtuiging van de partij racistisch of discriminerend zou zijn’, zo staat er in het arrest te lezen. Het verleden van de partij doet daarbij niet ter zake.

Van Grieken grijpt die uitspraak vandaag aan om te beweren dat zijn partij niet racistisch is. Maar Patrick Loobuyck, moraalfilosoof aan de Universiteit Antwerpen en auteur van het boek Samenleven met gezond verstand, denkt dat Almaci zich niet al te veel zorgen hoeft te maken. De kans dat de rechter oordeelt dat het buiten de grenzen van de vrijheid van meningsuiting valt om het Belang racistisch te noemen, is miniem. ‘Maar ik zou haar wel afraden om die partij op die manier te bestempelen’, zegt Loobuyck. ‘Zonder te beweren dat racisme relatief is, is het in debatten wel vaak een dooddoener geworden. Mensen komen ermee aanzetten als ze geen andere argumenten meer hebben. Het zou veel helderder zijn als mevrouw Almaci zou zeggen welke concrete programmapunten van het VB zij onaanvaardbaar vindt, in plaats van met vage beschuldigingen te schermen.’

Politicoloog Carl Devos (UGent) gaat nog een stapje verder. ‘Zulke woorden raken bij overmatig gebruik inderdaad uitgehold’, zegt hij. ‘Het Vlaams Belang is ook geen racistische partij, als racisme enkel verwijst naar de biologische component van rassen. Voor wie verregaande islamkritiek ook racistisch vindt, is dat natuurlijk iets anders. Maar racisme is in de eerste plaats een misdrijf dat bestraft moet worden. Het is geen vrijblijvend verwijt zoals “populist” of “extremist”. Zolang iemand daar niet voor veroordeeld is, geldt het vermoeden van onschuld. Het is niet omdat niet bewezen is dat u geen fraudeur bent, dat men u mag verwijten een fraudeur te zijn. Als men dat onterecht doet is dat lasterlijk en ook strafbaar.’

Het verleden van het Vlaams Belang waar de rechter in zijn arrest naar verwees, slaat op het proces dat bij het begin van deze eeuw tegen het Vlaams Blok werd gevoerd. Op 21 april 2004 werden drie vzw’s van het Blok door het Gentse hof van beroep veroordeeld voor racisme. Minder dan twee maanden later vonden Vlaamse (en Europese) verkiezingen plaats, waarbij het Vlaams Blok 24,2 procent van de stemmen behaalde. In het najaar veranderde de partij, onder het voorzitterschap van Frank Vanhecke, van naam en vervelde ze tot het Vlaams Belang.

‘Ik heb het altijd moeilijk gehad met die uitspraak van de rechter’, zegt Patrick Loobuyck. ‘Die partij is toen veroordeeld voor, onder andere, uitspraken over migratie die vandaag common sense zijn. Het heeft bovendien niets opgeleverd: de partij is weinig of niets veranderd en is gewoon voortgegaan onder een andere naam. Ik geloof ook niet dat ze vandaag nog veroordeeld zou worden. De politici van Vlaams Belang weten intussen goed genoeg wat ze wel en niet kunnen zeggen.’

Maar is ze daarom niet meer racistisch? Nogal wat mensen zijn het niet eens met de professoren. ‘Iedereen mag van mij zeggen wat hij wil, maar het Vlaams Belang is wel degelijk nog altijd een racistische partij’, zegt Othman El Hammouchi, een jonge conservatief die binnenkort het boek Lastige waarheden uitbrengt. ‘Filip Dewinter maakte zich enkele maanden geleden druk in het parlement omdat hij vreesde dat een “neger” over enkele jaren burgemeester van Antwerpen kon worden. Is hij uit de partij gezet? Bij mijn weten deed hij gewoon mee aan de lokale verkiezingen, en ik heb Tom Van Grieken er zelfs niet over gehoord. Sta mij dus toe dat ik het lastig heb om hem serieus te nemen.’

‘Filip heeft een vlekkeloze campagne gevoerd’, reageert Van Grieken. ‘Hij heeft in Antwerpen meer voorkeurstemmen gekregen dan Wouter Van Besien (Groen). Het gebruik van het woord “neger” was toen wel wat ongelukkig, maar niet racistisch. Filip Dewinter citeerde Herman De Croo (Open VLD), en gebruikte het woord “neger” in plaats van “zwarte”. Meer is er eigenlijk niet gebeurd. Er is hier ook sprake van een generatieverschil: een oudere generatie vindt het woord “neger” normaal, mijn generatiegenoten niet.’

Zoals de catechismus ooit een houvast was voor veel Vlamingen, zou de UVRM dat vandaag moeten zijn. Het is de absolute ondergrens

Islam zonder moslims

Het zeventigpuntenplan dat het Vlaams Blok in de jaren negentig presenteerde, was een ambitieus voorstel om op termijn alle vreemdelingen buiten te werken uit Vlaanderen. Het was moeilijk om daar geen racisme in te lezen. De partij pleit nog altijd voor een immigratiestop, maar ze richtte haar pijlen de voorbije jaren in de eerste plaats op de islam. ‘De islam hoort hier niet thuis’, zei Kamerfractieleidster Barbara Pas dit voorjaar nog in Knack. De toon die politici als Dewinter over de islam aanslaan, is zelfs weer harder dan vijftien jaar geleden. Toen zou er geen sprake zijn geweest van een ‘islamsafari’ in Borgerhout. Daarmee verwijdert de partij zich van alle andere Vlaamse partijen, en bezondigt ze zich volgens sommigen wel degelijk aan racisme. ‘Islamkritiek kan nochtans nooit racistisch zijn’, oordeelt Patrick Loobuyck daarover. ‘Dat is een onderdeel van het democratisch spel, en daar moet iedereen mee leren leven.’

‘Het is toch heel verdacht dat mensen die vroeger racistisch en heel conservatief waren nu plotseling verdedigers zijn van de progressieve waarden van de verlichting’, vindt El Hammouchi. ‘Het VB heeft altijd het homohuwelijk bestreden, en nu neemt het het ineens op voor holebi’s. Die switch stelt de partij toevallig ook in staat om dezelfde groep van vreemdelingen te haten die ze vroeger ook viseerde – maar as such is islamkritiek inderdaad nooit racistisch.’

Vlaams Belangers benadrukken daarbij graag dat ze een fundamenteel onderscheid maken tussen de islam als religie en moslims als mensen. ‘Wij vallen nooit moslims aan, wij hebben het altijd over de islam. Dat is een hemelsbreed verschil’, zei Pas in hetzelfde Knack-interview. Het verschil is niet voor iedereen even duidelijk. ‘We zouden het nooit over de islam hebben als er geen moslims bestonden’, zegt Carl Devos daarover. ‘Zonder mensen die de islam beleven en verpersoonlijken, bestaat die godsdienst niet. Maar moeten we racisme dan maar uitbreiden tot culturen en religies? Ik ben daar niet uit. Dat zou de grenzen van het democratische debat wel heel scherp stellen. Grote uitspraken over religies zouden dan eigenlijk verboden worden.’

Van kust tot Voerstreek

Een andere discussie die na de gemeenteraadsverkiezingen in oktober weer oplaaide, ging over het cordon sanitaire. Met dat cordon, voor het eerst in 1989 onder leiding van Agalev-voorman Jos Geysels opgesteld, besloten alle Vlaamse politieke partijen om nooit een bestuursakkoord te sluiten met het Vlaams Blok. Ook na de naamswijziging in Vlaams Belang in 2004 hield die afspraak stand. Het cordon staat los van alle juridische procedures die tegen de partij werden gevoerd, en werd af en toe al ter discussie gesteld. ‘Het is ook op niets meer gebaseerd’, zegt Gerolf Annemans daarover. De oud-voorzitter van het Vlaams Belang zit nu in het Europees Parlement voor de partij. ‘Vroeger werd daar ten minste nog ernstig over gediscussieerd in het Vlaams Parlement. Ons programma werd inhoudelijk geanalyseerd, en men wees de punten aan waar men over viel. Vandaag kan men ons programma niet meer aanhalen ter verdediging van het cordon, dus moet men zich behelpen met een als grap bedoelde foto die Guy D’haeseleer (kandidaat- burgemeester van Ninove, nvdr) jaren geleden op Facebook postte. Op zo’n laag niveau zijn we ondertussen beland.’

Het zijn niet alleen Vlaams Belangers die kritiek hebben op het cordon sanitaire. In 2016 pleitte Carl Devos er al een eerste keer voor om het cordon af te schaffen. Hij is daar de voorbije jaren alleen maar sterker van overtuigd geworden: ‘Het cordon sanitaire heeft de tegenstanders van het VB lui gemaakt. Tijdens lezingen of de lessen die ik aan de universiteit geef, vragen mensen – ook tegenstanders van het VB – mij vaak wat de zin is van het cordon. Ze zien er niet zelden een slinkse manier van links in om aan de macht te blijven. In de grond is er niets ondemocratisch aan de beslissing om niet met een partij samen te werken. Maar het cordon legt daar een ethische en morele laag bovenop. Dat maakt het blijkbaar onnodig om goed te argumenteren wat precies de problemen met het VB zijn. Dat moeten de andere partijen echt beter uitleggen, want de mensen begrijpen het niet meer. Waarmee ik niet gezegd heb dat ze per se tegen een cordon zijn.’

Is dit ook een pleidooi om coalities te sluiten met het VB? Devos: ‘Absoluut niet. Er staan genoeg punten in het programma van die partij die ik onaanvaardbaar vind. En haar stijl is voor veel mensen ook een hindernis. We moeten ons wel de vraag stellen hoever de kleine lettertjes van het cordon gaan. Ex-VB’ers kunnen er zogezegd uit breken. De partij Vernieuwing van Bart Laeremans in Grimbergen hoort dus eigenlijk niet langer thuis binnen het cordon. Maar omdat er iemand op die lijst staat die wél nog voor het VB werkt, mag samenwerking toch niet. Die persoon werkt nochtans voor een partij die – ik zeg het er nog maar eens bij – niet veroordeeld is voor racisme, en onderschrijft in Grimbergen het programma van Vernieuwing. Het wordt moeilijk om zoiets uit te leggen aan veel mensen.’

Het cordon heeft ons dus lui gemaakt. Gevraagd naar zijn mening verwijst Jos Geysels naar de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens (UVRM), en wel de vertaling ervan naar het Europees recht. Dat is de basis waarop het cordon sanitaire rust. Maar wie weet wat daar precies in staat? Geysels: ‘Geert Hoste heeft in september opgeroepen om de mensenrechten eens in herinnering te brengen bij alle Vlaamse jongeren. Ik vind dat een goed idee. Net zoals de catechismus ooit een houvast was voor veel Vlamingen zou de UVRM dat vandaag moeten zijn. Het is de absolute ondergrens. Want wat hebben we anders dan die mensenrechten om op terug te vallen? Dat is de sokkel van onze beschaving. Neem nu het eerste artikel: “Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren.” In zijn eenvoud is dat zo mooi en helder. Of actueler, artikel veertien: “Eenieder heeft het recht om in andere landen asiel te zoeken, en te genieten, tegen vervolging.” Ik ben benieuwd of Filip Dewinter het daarmee eens zal zijn. Iemand hoeft de Verklaring maar eens vluchtig te lezen om te begrijpen waarom samenwerking met het Vlaams Belang echt onmogelijk is.’

Toch gelooft Tom Van Grieken dat het cordon sanitaire na de recente verkiezingen op springen stond. ‘De N-VA is door het oog van de naald gekropen. Als Bart De Wever zijn meerderheid in Antwerpen was kwijtgeraakt, hadden zijn lokale luitenants en sergeanten zich niet langer gedwongen gevoeld om zich aan zijn marsorders te houden. Van de kust tot in de Voerstreek waren er dan gaten in het cordon geslagen.’ Gerolf Annemans denkt zelfs dat het openbreken van het cordon sanitaire de eenvoudigste oplossing zou zijn voor de politieke stilstand in Antwerpen. ‘Wij zijn redelijke mensen’, zegt hij. ‘Wij weten wat mogelijk is en wat niet. Bart De Wever zou veel sneller een akkoord kunnen sluiten met ons als loyale partner, dan alles wat hij nu op zijn knieën met Wouter Van Besien in elkaar probeert te knutselen.’

Jos Geysels reageert gedecideerd: ‘Ik maak mij eerlijk gezegd minder zorgen dan zes of twaalf jaren geleden. Toen werd er ook voor de verkiezingen veel meer gediscussieerd over het doorbreken van het cordon. Burgemeesters van de CD&V leken dat zelfs een goed idee te vinden. Bart De Wever zegt vandaag duidelijk dat hij niet met het VB zal samenwerken. De N-VA wil een brede volkspartij zijn en blijven, wat voor haar onverenigbaar is met een samenwerking met de extreemrechtse partij die het VB is. Als ze dat wel zou doen, zou ze op het federale niveau trouwens al helemaal geen akkoorden meer kunnen sluiten met eender welke Franstalige partij. Alleen al strategisch zou het geen slimme zet zijn.’

Toch nog een proces

De N-VA, en met haar enkele andere partijen, hebben de discussie over het Vlaams Belang nochtans niet vereenvoudigd. Zowel N-VA’ers, CD&V’ers als Open VLD’ers deden de voorbije jaren voorstellen die ingingen tegen de regels op basis waarvan ze het Vlaams Belang zelf altijd hadden uitgesloten. Bart De Wever pleitte er in 2015 voor om de Conventie van Genève open te breken. Dat is het het vluchtelingenverdrag van de Verenigde Naties, dat moreel op gelijke hoogte staat van de UVRM. CD&V’er Hendrik Bogaert stelde in het voorjaar een algemeen hoofddoekenverbod voor als minstens 5 procent van de burgers moslim is. Dat gaat in tegen de vrijheid van godsdienst, en is iets waar zelfs het Vlaams Belang nooit is opgekomen. Open VLD-voorzitster Gwendolyn Rutten pleitte op het hoogtepunt van de vluchtelingencrisis dan weer voor een apart socialezekerheidssysteem voor erkende vluchtelingen. Zij zouden, bijvoorbeeld, niet meteen meer recht hebben op kinderbijslag. Dat voorstel haalt herinneringen op aan een van de zeventig punten van het Vlaams Blok, waarmee die partij een aparte sociale zekerheid wilde instellen voor vreemdelingen.

De vraag is dan: zijn andere partijen de voorbije jaren naar rechts opgeschoven, of zijn we in het verleden al te streng geweest voor het Vlaams Belang? ‘Om Hendrik Bogaert te nemen: als de CD&V nog iets van een ruggengraat had, dan was die man al lang zijn partijkaart kwijt’, zegt El Hammouchi. ‘Maar zo’n voorstel van één politicus is nog altijd iets anders dan het idee om massaal moslims te deporteren. Er blijft een verschil.’ Carl Devos is het daarmee eens. Daarom vindt hij het misschien geen slecht idee om alsnog een nieuw proces tegen het Belang te voeren. ‘Als het echt een racistische partij is die de UVRM niet respecteert, moet ze buiten de wet gesteld en verboden worden. Dat zou duidelijkheid brengen. Persoonlijk denk ik dat het Vlaams Belang au fond nog altijd dezelfde partij is als het Blok in de jaren negentig. Maar ze heeft aanpassingen doorgevoerd, de harde randen zijn eraf gevijld. Het is nodig dat we ons in het maatschappelijk debat afvragen wat al dan niet gezegd kan worden. Maar uiteindelijk is het belangrijk dat een rechter een oordeel velt over strafbare feiten zoals racisme.’