Een uit de hand gelopen streven naar perfectie kan een aanleiding zijn voor heel wat narigheid in onze samenleving, van sociale fobieën, piekeren en eetstoornissen tot burn-out, angst, depressie en suïcidale gedachten. Is perfectionisme de nieuwe volksziekte? En hoe kan je jezelf beschermen tegen de eis om ‘perfect’ te zijn.
Ooit werd tijdens sollicitatiegesprekken op de vraag ‘wat is uw slechtste persoonlijkheidstrek?’ fier uitgepakt met het tweeslachtige “perfectionisme”. Perfectionisten zijn immers nauwgezet, zetten zich extra hard in, leggen de lat nog een tikkeltje hoger dan een ander en zijn nooit tevreden. Een eersteklasticket naar een burn-out, zonder meer, maar de eigenschappen klinken tenminste als muziek in de oren van de werkgever.
Toch hoeft perfectionisme in de vorm van een hoge standaard, motivatie en discipline niet per se negatief of ongezond te zijn voor de betrokkene, op voorwaarde dat het iets is dat je jezelf oplegt en niet sociaal voorgeschreven en dat je ervan geniet.
‘Zodra hele generaties het gevoel hebben ‘perfect’ te moeten zijn, is er wat aan de hand.’
‘Met het streven naar perfectie in opleidingen, op het werk, in sport en in de kunst is niets mis’, zegt Jaap van der Stel, lector Geestelijke Gezondheidszorg aan de Hogeschool Leiden en expert op het gebied van perfectionisme en zelfregulatie. ‘Het heeft de mensheid onnoemelijk veel voordelen opgeleverd. Maar zodra hele generaties het gevoel hebben ‘perfect’ te moeten zijn, is er wel wat aan de hand. Hoewel perfectionisme geen stoornis is die staat beschreven in het psychiatrisch classificatiesysteem, de DSM-5, geldt dat wel voor de mogelijke psychische gevolgen daarvan, zoals depressie, een angststoornis, eetstoornissen, of pathologische vormen van obsessief en dwangmatig denken en handelen.’
En dat is net wat er momenteel aan het gebeuren is en meteen ook de reden waarom Van der Stel een boek aan het fenomeen wijdde. Volgens een recente internationale studie van Thomas Curran en Andrew Hill is perfectionisme bij zogenaamde millennials (geboren tussen 1980 en 2000) de laatste jaren toegenomen ten opzichte van hun ouders. Ze hebben het gevoel niet te kunnen voldoen aan de verwachtingen die de wereld aan hen stelt en dat vreet aan het zelfbeeld en gevoel van eigenwaarde van de jongeren. Het probleem is daarenboven dat veel jonge mensen zich nauwelijks kunnen onttrekken aan de in hun sociale context uitgesproken verwachtingen.
Cijfers van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) wijzen tegelijk op een toename van diverse aandoeningen als depressie, angst en suïcidegedachten bij jonge mensen. Volgens de studie van Curran en Hill is die stijging deels te verklaren door de toename van het perfectionisme. Ook sociale fobie, ontevredenheid met het lichaam en eetstoornissen zijn problemen die met perfectionisme te maken kunnen hebben.
Waarom millennials?
‘Millennials zijn gedwongen om hun “competentieprofiel” en “portfolio”, dingen waar hun ouders zelden mee bezig waren, goed in de gaten te houden.’
Maar waarom uit deze ontwikkeling zich nu vooral onder millennials? Van der Stel ziet verschillende oorzaken zoals de opkomst van het neoliberalisme en de in het kielzog daarvan versterkte concurrentie tussen individuen, de illusie van de meritocratie en de globalisering. ‘Steeds meer mensen, in allerlei hoedanigheden, werken wereldwijd met elkaar samen en zijn van elkaar afhankelijk’, legt Van der Stel uit. ‘Ze kijken en letten op elkaar. In zeker zin zijn ze ook met elkaar in concurrentie. Het gevolg hiervan is dat de eisen die de betrokkenen aan zichzelf moeten stellen per definitie omhoog gaan. De druk om hoog te presteren, te voldoen aan hoge kwalificatie-eisen neemt geleidelijk toe. Millennials zijn gedwongen om hun “competentieprofiel” en “portfolio”, dingen waar hun ouders zelden mee bezig waren, goed in de gaten te houden.’
In een meritocratie zijn de individuele prestaties bepalend voor je maatschappelijke positie en dat zorgt ervoor dat mensen het gevoel hebben dat ze er alleen voor staan. Van der Stel: .’De focus op individuele verdiensten verhoogt de persoonlijke onzekerheid bij nieuwe generaties. In vergelijking met vroeger zijn de beoordelingscriteria flink aangescherpt en ook verinnerlijkt: men weet niet beter.’
Ook het neoliberalisme is volgens Van der Stel een factor die perfectionisme in de hand werkt. ‘Het neoliberalisme verhoogde de onzekerheid bij burgers. Allerlei claims en rechten die voorheen door de staat collectief werden gegarandeerd, kwamen op losse schroeven te staan. Burgers kwamen er in zekere zin alleen voor te staan en deze ontwikkeling is nog niet gestopt. Het idee zelf verantwoordelijk te zijn voor hoe de toekomst eruitziet, brengt meer onzekerheid met zich mee. En onzekerheid kan zich vertalen in elkaar en zichzelf hoge eisen opleggen om de onzekerheid zoveel mogelijk te reduceren.’
Van der Stel wijst tot slot op de rol van de ouders: ‘Ouders proberen angstvallig de ontwikkeling van hun kinderen in de gaten te houden en aan te sturen in de door de ouders gewenste richting. Die sterk sturende en monitorende rol van ouders, dat wordt aangeduid als helikopterouderschap, doet het risico op perfectionisme toenemen.’
Er zijn dan ook goede redenen om als samenleving stil te staan bij de eisen die ouders, onderwijsinstellingen en (toekomstige) werkgevers aan jonge mensen stellen, vindt Van der Stel, en vooral de wijze waarop ze dat doen. ‘Niemand heeft er baat bij dar jonge mensen niet aan die, meestal met de beste bedoelingen, geformuleerde eisen kunnen voldoen en vervolgens in ernstige psychisch en sociale problemen raken. Omdat de sociale en psychologische ontwikkeling van kinderen begint in het gezin, ligt er in het bijzonder een verantwoordelijk voor ouders.’
Wat kan je zelf doen?
Kunnen mensen zich weerbaar maken tegen de eis of verwachting ‘perfect’ te zijn? Van der Stel meent van wel. Hij vindt het belangrijk om met elkaar te spreken over eisen en verwachtingen. Perfectionisme heeft te maken met niet-realistische eisen stellen aan zichzelf, aan anderen en door anderen. Veel mensen stellen elkaar al dan niet bewust te hoge eisen.
‘Het gaat hier om ingeslepen gewoonten en gedachten en het kost veel tijd om deze te veranderen.’
Het is daarnaast noodzakelijk om een realistische kijk te hebben op de manier waarop je zelf zou willen leven. De waarschuwingssignalen (zie kader) zijn hierbij stof tot nadenken. Iedereen doet er goed aan bij zichzelf te rade te gaan of wat hij wil bereiken gevoelsmatig wel dicht bij hem staat en overeenkomt met zijn diepste drijfveren. Heeft hij zichzelf een standaard opgelegd of hebben anderen dat gedaan? Kijk om je heen wat of wie voor jou belangrijk is en probeer daaraan plezier te beleven. Zoek een balans in je leven en stel nieuwe en andere, meer realistische doelen. En niet onbelangrijk, vraag anderen je daarbij te helpen. Erken dat je niet perfect bent en wees tegenover anderen die je vertrouwt eerlijk over de dingen waarmee je worstelt.
De belangrijkste adviezen:
– Leer afstand nemen en kijk naar jezelf als een vriend
– Leer een realistische inschatting te maken van wat je wel of niet kunt
– Cultiveer zelfcompassie en focus op genieten van wat je doet
– Probeer in een flow te raken bij activiteiten waar je al veel ervaring mee hebt
– Voorkom sociaal isolement in doorgeschoten individualisering
– Mediteer, doe aan yoga en fysieke activiteit, wandel in de natuur en doe dingen waar je helemaal achter staat
– Houd contact met lotgenoten
Perfectionisme, Jaap van der Stel, ISBN: 9789088508493, uitgegeven bij SWP, Uitgeverij B.V.
Waarschuwingssignalen dat je aan perfectionisme lijdt:
– Faalangst of vrees om vergissingen te maken
– Zorgen om afgewezen te worden
– Alles-of-niets-denken, denken in termen van zwart-wit, perfect of helemaal fout
– Het leven zodanig structureren dat het bestaat uit voorschriften die fungeren aks rigide regels
– De misvatting koesteren dat succes bij iedereen vanzelf gaat
– Schuldgevoel, pessimisme en lage zelfwaardering
– Rigiditeit
– Gebrek aan motivatie en vaak uitstelgedrag vertonen
– Verhoogde angst door piekeren over wat er allemaal voor erge dingen kunnen gebruiken
– Onvermogen om te genieten van successen en de vrije tijd (niet goed ontspannen), omdat er altijd wel weer nieuwe opgaven blijven die het hoofd doen piekeren
– Depressieve gevoelens
Cruciaal is en blijft dat je kunt genieten van wat je doet en dat je probeert in een flow te raken waarbij je gefocust bent op de activiteit en niet op het eindproduct. De zorg voor wel of niet fouten maken speelt dan totaal geen rol. Je bent zo geconcentreerd dat je de focus op jezelf loslaat en loskomt van de standaarden die je jezelf oplegt of die anderen jou hebben opgelegd.
Een laatste belangrijk onderdeel om het eigen perfectionisme te pareren, is humor en zelfspot omarmen. Zelfspot helpt afstand te nemen en te relativeren. In het bijzonder mensen die zich zeer bewust zijn van zichzelf, voortdurend op zichzelf letten en mede daardoor zichzelf in hun spontane gedrag afremmen omdat ze bang zijn zichzelf in verlegenheid te brengen, hebben er baat bij te leren zichzelf vanop een afstand te bekijken.
Al deze stappen zijn volgens Van der Stel een werk van lange adem. ‘Het gaat hier om ingeslepen gewoonten en gedachten en het kost veel tijd om deze te veranderen. In het algemeen is gedragsverandering een lastig ding. Maar voor psychische hulp rondom perfectionisme is echter niet meteen een psychiater noodzakelijk. Een goed opgeleide coach kan volstaan of een psycholoog of sociaal werker’, aldus Van der Stel.
De belangrijkste adviezen:
– Leer afstand nemen en kijk naar jezelf als een vriend
– Leer een realistische inschatting te maken van wat je wel of niet kunt
– Cultiveer zelfcompassie en focus op genieten van wat je doet
– Probeer in een flow te raken bij activiteiten waar je al veel ervaring mee hebt
– Voorkom sociaal isolement in doorgeschoten individualisering
– Mediteer, doe aan yoga en fysieke activiteit, wandel in de natuur en doe dingen waar je helemaal achter staat
– Houd contact met lotgenoten
Perfectionisme, Jaap van der Stel, ISBN: 9789088508493, uitgegeven bij SWP, Uitgeverij B.V.
Waarschuwingssignalen dat je aan perfectionisme lijdt:
– Faalangst of vrees om vergissingen te maken
– Zorgen om afgewezen te worden
– Alles-of-niets-denken, denken in termen van zwart-wit, perfect of helemaal fout
– Het leven zodanig structureren dat het bestaat uit voorschriften die fungeren aks rigide regels
– De misvatting koesteren dat succes bij iedereen vanzelf gaat
– Schuldgevoel, pessimisme en lage zelfwaardering
– Rigiditeit
– Gebrek aan motivatie en vaak uitstelgedrag vertonen
– Verhoogde angst door piekeren over wat er allemaal voor erge dingen kunnen gebruiken
– Onvermogen om te genieten van successen en de vrije tijd (niet goed ontspannen), omdat er altijd wel weer nieuwe opgaven blijven die het hoofd doen piekeren
– Depressieve gevoelens
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
