‘De nieuwe “arctische Koude Oorlog” is een gevaarlijke mythe’

De Noordpool wordt al te vaak voorgesteld als een regio op de rand van een militaire crisis, schrijft Danita Catherine Burke van het Centre for War Studies in Denemarken. De militaire aanwezigheid neemt er toe, maar dat is logisch, gezien de economische kansen die het gebied nu biedt.

Het verhaal van een militaire confrontatie in het poolgebied ligt voor de hand en dat heeft veel met de herinneringen aan de oude Koude Oorlog te maken: beelden van duikboten die in alle stilte onder het poolijs manoeuvreren en nucleaire ballistische raketten in geheime poolbasissen.

Op het toppunt van de confrontatie tussen de NAVO en de Sovjet-Unie was de wereld permanent beducht voor een golf van kernraketten die vanuit het poolgebied zouden neerdalen.

De nieuwe ‘arctische Koude Oorlog’ is een gevaarlijke mythe.

Die herinnering is in het collectieve geheugen gegrift en heeft een specifiek beeld van de regio gevormd. Dezelfde angst motiveerde bijvoorbeeld in de jaren vijftig de bouw van de Distant Early Warning (DEW) Lines, een systeem van radarstations in Alaska, Canada en Groenland dat de NAVO-lidstaten moest waarschuwen voor naderende raketten.

Nieuwe Koude Oorlog

De Koude Oorlog was een belangrijke periode in de geschiedenis. Maar alarmerende krantenkoppen vandaag over de paralellen met een ‘nieuwe Koude Oorlog’ zijn misleidend. Natuurlijk zijn er sinds 2014 toenemende spanningen tussen het Westen en Rusland, door het conflict rond Oekraïne en de Krim. De Trident Juncture-oefeningen in het poolgebied met vijftigduizend manschappen van NAVO-lidstaten en bevriende naties zijn daar het bewijs van.

Maar die spanning beperkt zich niet tot het poolgebied en de ‘strijdkrachten’ in de regio waar de media het vaak over hebben zijn eigenlijk diverse actoren. Die nuance wordt vaak over het hoofd gezien.

De huidige militaire oefeningen en de aankopen van materieel voeden de perceptie van de Koude Oorlog. En het is juist dat er een zekere militarisering plaatsvindt in het poolgebied. Zo heeft Rusland onlangs stevig geïnvesteerd in de modernisering van zijn noordelijke militaire infrastructuur.

Dat geldt ook voor andere Arctische staten zoals Canada en Denemarken. Maar militaire activiteit is er de voorbije decennia altijd geweest in het noorden, met wisselende intensiteit. Alleen werd het meestal genegeerd door wie niet in de regio leefde.

Wat is er veranderd?

De arctische staten bewaken hun territorium met lucht- en zeepatrouilles, zoals ze dat al jaren doen. Dat kun je moeilijk een escalatie van militaire spanningen noemen, zelfs als de infrastructuur wordt gemoderniseerd en in sommige gevallen uitgebreid. Toch wordt er steeds meer gepraat over een nieuwe Koude Oorlog.

Daarbij mag je niet vergeten dat de strijdkrachten van een land vaak verschillende rollen spelen, naast hun traditionele verantwoordelijkheden in een gewapend conflict. Ze komen van pas bij rampenbestrijding bijvoorbeeld en dragen bij aan een waaier van veiligheidsactiviteiten die niet noodzakelijk een escalatie tot een oorlog inhouden. Ze spelen ook een rol bij ‘search and rescue’-diensten (SAR) en ordehandhaving.

Kustwacht

In Noorwegen bijvoorbeeld vormt de kustwacht een onderdeel van de Marine, samen met de gewapende vloot, de marineschool en de marinebasissen. Ook in Denemarken vallen de arctische activiteiten van de kustwacht onder de Koninklijke Deense Marine.

In Canada is de kustwacht dan weer een burgerorganisatie, maar ook daar werkt ze nauw samen met het ministerie van Defensie voor reddingsoperaties.

De Amerikaanse kustwacht valt onder het Department of Homeland Security, dat instaat voor de lucht-, land- en zeegrenzen. Het is volgens de wet onafhankelijk van het Ministerie van Defensie maar kan wel onder de marine gebracht worden in tijden van oorlog.

Door die nauwe banden kan de grens tussen burgerlijke en militaire activiteiten vervagen, ook in de berichtgeving. Maar ook dat betekent niet dat alle militaire activiteiten vijandig zijn of als escalatie richting oorlog gezien moeten worden.

Veranderend milieu

Door de klimaatverandering en technologische vooruitgang wordt het poolgebied meer en meer toegankelijk. Daardoor zijn ook meer patrouilles nodig in een regio die afgelegen is en vaak buiten het bereik van de traditionele politiediensten blijft.

De klimaatopwarming brengt nog andere gevolgen met zich mee, zoals toegenomen bosbranden. In juli 2018 kreeg Zweden bijvoorbeeld te maken met enorme branden. De Zweedse luchtmacht gebruikte onder meer lasergeleide bommen om het vuur te doven.

Naarmate de economische activiteiten in de regio toenemen, krijgen de strijdkrachten steeds meer de vraag om te assisteren bij burgerlijke aangelegenheden. In 2017 bijvoorbeeld werd de Noorse kustwacht opgeroepen door de lokale politie van Tromsø om de helpen bij de ordehandhaving van een Greenpeace-actie.

Activisten waren een veiligheidsperimeter rond het Songa Enabler-olieplatform binnengedrongen om boringen in de Barentszee te stoppen. De kustwacht enterde het Greenpeace-schip en arresteerde de 35 bemanningsleden.

Praten en schrijven over een ‘nieuwe Koude Oorlog’ is sensatiezucht.

Economisch potentieel

Gezien het groeiende economische potentieel van de Noordpool krijgt de militaire infrastructuur meer aandacht. Met name Rusland heeft al duidelijk gemaakt dat een militaire opbouw essentieel is om het economische potentieel van het gebied veilig te stellen. Voor Rusland zijn de grondstoffen essentieel voor de economische veiligheid van het land en daardoor is volgens de regering een ‘geavanceerde aanwezigheid nodig in de lucht, op zee en op land.’

Maar de thema’s rond nationale veiligheid zijn erg breed en beperken zich niet tot enkel capaciteitsopbouw in aanloop naar een oorlog of om zichzelf te verdedigen.

Het is van groot belang te herinneren dat strijdkrachten weliswaar middelen zijn in een oorlog, maar niet alleen dat. Ze dragen bij aan een brede waaier van veiligheidsdiensten. Dat wil niet zeggen dat we de toegenomen militaire uitgaven en activiteit niet met een kritisch oog moeten bekijken. Maar praten en schrijven over een ‘nieuwe Koude Oorlog’ is sensatiezucht. Het leidt de aandacht af van de bredere rol die strijdkrachten spelen in het Noordpoolgebied en het verhoogt precies die spanningen waarvoor het waarschuwt.